Synagoge (Groningen)

De voorgevel aan westzijde is voorzien van een hoofdportaal met twee uitspringende zijportalen. Deze zijportalen hebben bordessen met forse ballustraden. De vierkante hoektorens erachter worden naar boven toe afgeschuind tot achtkanten en hebben aan bovenzijde een bolvormige koepel met open lantaarn. Het hoofdportaal heeft een puntgevel, waarin zich een kleurrijk rond glas-in-loodraam met een davidster bevindt.[2]

Het gebouw is van binnen aan noord-, west- en zuidzijde door gaanderijen opgedeeld in een mannengedeelte beneden en een vrouwengalerij boven. De eigenlijke sjoel is door een hek gescheiden van de rest van de synagoge, die sinds 2003 opengesteld is als museum. De halfronde uitgebouwde apsis aan oostzijde biedt plaats aan de Heilige Arke en de bima. Het interieur wordt overdekt door een houten tongewelf, dat verdeeld is in gewelfvlakken en samengesteld is uit decoratief beschilderde houten latten. Het gebouw is voorzien van veel glas-in-loodramen, waarvan de vensters in de lichtbeuk, de sleutelgatvensters boven de vrouwengalerijen en de eindgevels van het transept voor de meeste lichtinval zorgen. Het interieur wordt qua kleurstelling gekenmerkt door de aanwezigheid van veel olijfgroen en helderrood geschilderde baksteen, Friese majolicategels in de lambrisering en Griekse ornamenten.[2]

• 
  Hoofdportaal
• 
  Interieur naar achteren met op de achtergrond het tongewelf
• 
  Vrouwengalerijen met hoefijzerbogen vanuit een van de zijschepen
• 
  Hoefijzerbogen boven de oostelijke vrouwengalerij met een blik op de benedenverdiieping
• 
  Bima met
• 
  Lambrisering met Friese majolicategels

De nieuwe synagoge verving een synagoge uit 1756 die te klein, maar vooral te bouwvallig was geworden. Men wilde vervolgens een groter gebouw met meer uitstraling passend bij de in de 19e eeuw voltooide joodse emancipatie.

Het nieuwe gebouw kreeg 363 zitplaatsen in het schip, 116 in de zijschepen en 148 op de vrouwengalerij. De Groningse synagoge bood voor de Tweede Wereldoorlog plaats aan ruim zeshonderd leden van de Nederlands-Israëlitische Gemeente. De initialen N.I.G. van deze orthodox-joodse gemeente staan in de topgevel van het aangrenzende Rabinaatshuis.

In 1942 werd het gebouw door de bezetters gesloten en vervolgens gebruikt als opslag- en verzamelplaats voor radio's, koper en tin. De kostbare thorarollen en liturgische voorwerpen werden verborgen in de kluis van een bankgebouw in Groningen.

Slechts ongeveer tweehonderd van de 2800 Groningse joden overleefden de oorlog. De joodse gemeente zag zich daarop in verband met de hoge stookkosten en het onderhoud genoodzaakt het gebouw in 1952 te verkopen en te verhuizen naar een nieuw pand aan de Folkingedwarsstraat.

De nieuwe eigenaar was J.H. Brink van de chemische wasserij en ververij Astra ('ster'). Brink liet de apsis slopen en vervangen door een volière, waarvan de vogels een alarmfunctie hadden bij giftige dampen, die net als de waterdampen een verwoestend effect hadden op de muren en het interieur. Ook werden voor de wasserij leidingen door de muur getrokken en werd een ventilator geplaatst in het ronde venster boven de ingang voor het verdrijven van de dampen. De bovenverdieping werd geschikt gemaakt als ruimte voor de bijeenkomsten van het Apostolisch Genootschap, waarbij de eigenaar was aangesloten. Daartoe werden aan voor- en achterzijde nieuwe vloeren gelegd tussen de beide galerijen. De zijgalerijen werden aan binnenzijde dichtgemetseld omdat de Apostolische gemeente tijdens de diensten geen zicht wilde hebben op de wasserij. Voor de daardoor verdwenen lichtinval in de wasserij werden daarop ramen gemaakt in het tongewelf.

Interieur met lichtgeverfde banken na de eerste restauratie (1984). Bij de restauratie van de jaren 2010 werd het oorspronkelijke donkerhouten interieur weer hersteld.

Nadat Astra in 1973 failliet ging en de Apostolische gemeenschap een ander onderkomen had gevonden, kwam het gebouw leeg te staan en verpauperde in de loop der tijd steeds verder. Het glas-in-loodraam aan de voorzijde werd ingegooid en er werden honden uitgelaten in het gebouw. In het dak waren naar verluidt gaten ontstaan van de naaldhakken van prostituees die hier vanuit het vroegere Rabinaatshuis (toen een seksclub) uit het zicht gingen zonnebaden.[3] De gemeente Groningen had plannen om de hele buurt inclusief synagoge te slopen en te vervangen door nieuwbouw. In 1975 richtten bezorgde burgers onder leiding van Lenny Wolgen Salomons een stichting op om het gebouw te behouden. Zij kregen steun van PPR-gedeputeerde Halbe Kuipers en PvdA-statenlid Joop Olman. PvdA-wethouder Jacques Wallage, die de zoon was van de leider van de joodse gemeente in Groningen, was destijds juist voor sloop omdat er volgens hem alleen de gevolgen van de oorlog mee werden herdacht en niet de oorzaken. In een onbewaakt ogenblik zei hij zelfs te twijfelen of twee joodse monumenten (naast het joods monument van Wazkowsky) misschien wat te veel van het goede was. Tijdens zijn latere burgemeesterschap in de jaren 1990 betreurde Wallage overigens zijn socialistische visie van destijds.[4] Uiteindelijk besloot de Groningse gemeenteraad met een nipte meerderheid van 1 stem eind 1976 toch om het gebouw aan te kopen en te restaureren. In 1977 zette CRM-minister Harry van Doorn het gebouw op de monumentenlijst. Nadat de twijfelende joodse gemeenschap was overgehaald om toch weer terug te keren en de gemeente van het CRM geld toegezegd had gekregen, kon de restauratie in 1979 beginnen.[5]

Bij deze restauratie onder leiding van architecten Fred Dubbeling (exterieur) en Piet Cohen (interieur) werden alle ingrepen van Astra weer ongedaan gemaakt en werd de absis weer herbouwd. In 1981 werd de synagoge heringewijd door rabbijn Jacobs. Sindsdien wordt de synagoge gebruikt als 'sjoel' door de joodse gemeente Groningen en als culturele ruimte voor concerten, exposities, rondleidingen en educatie door de Stichting Folkingestraat Synagoge.

In 2008 werd de Stichting Oude Groninger Kerken eigenaar van het gebouw. Tussen 2011 en 2012 werd de synagoge opnieuw gerestaureerd.