Rationalisering (sociologie)
Rationalisatie of rationalisering in de sociologie is de overgang van een traditionele naar een rationele samenleving. Daarbij wordt de werkelijkheid in toenemende mate gesystematiseerd en geordend om de beheersbaarheid en voorspelbaarheid te vergroten. Het handelen gebeurt steeds meer op basis van de rede in plaats van traditie en dogma's. Kenmerken zijn het kapitalisme, efficiënt staatsbestuur, bureaucratie, rechtspraak, secularisering en de moderne wetenschap en technologie.
Modernisering
Max Weber legde een verband met de protestantse ethiek en zag rationalisering als de drijvende kracht achter de modernisering. Hij zag een toename van doelrationaliteit ten koste van waarderationaliteit en affectief en traditioneel handelen. Weber zag positieve kanten, maar ook negatieve aan de onttovering van de wereld en de nadruk die komt te liggen bij de optimalisatie van de middelen, waarmee het doel op de achtergrond verdwijnt.
Rationalisering zou tot uiting komen door de steeds grotere nadruk op kennis en wetenschap ten koste van religieuze dogma's. Daarnaast treedt een anonimisering op waarbij relaties onpersoonlijker worden en macht niet door een persoon, maar door het systeem wordt uitgevoerd. Ten derde neemt de beheersing van niet alleen de natuur, maar ook de omgang tussen mensen steeds meer toe.
Identiteit
Hoewel de klassieke sociologen nog geen gebruik maakten van het begrip identiteit, kwam bij hen de achterliggende betekenis wel ter sprake. Voor Émile Durkheim was er nog een sterke binding tussen het collectieve bewustzijn en de persoonlijke identiteit. Weber zag echter door rationalisatie een individualisering optreden, waardoor men het eigen lot in handen kon nemen. Georg Simmel stelde dat waar men eerder deel uitmaakte van een enkele groep waarbinnen vrijwel iedereen elkaar kende, men nu onderdeel is van vele, elkaar soms onbekende groepen, waarmee de mogelijkheden tot zelfbepaling toenemen.
De toegenomen keuze ervaart niet iedereen als een zegen, al is ze het logische gevolg van een vrijwillige onderwerping aan de regels van de gerationaliseerde samenleving, door Weber de ijzeren kooi genoemd.