Proosdij van Sint-Servaas

De proosdij was aanvankelijk de ambtswoning van de proost van het kapittel. De proosdij ligt direct achter de Sint-Servaaskerk en is daarmee verbonden door de 12e of 13e-eeuwse westwerkbogen, die over de straat Sint Servaasklooster reiken. Via een niet meer bestaande overdekte houten loopbrug langs de binnenkant van de noordelijke steunboog kon de proost ongezien in zijn privékapel (de Sint-Agathakapel) in het westwerk van de kerk komen.[1]

Boven: verdwenen proosdijgebouw (links, met uitkraging) en nog bestaande Hoge Leenzaal (midden). Onder: proosdijhof met links deels nog bestaande gebouwen. Tekeningen J. Brabant, ca. 1860

Later verhuisde de proost naar een paleisachtig huis aan het Henric van Veldekeplein en was de proosdij nog slechts het centrale administratiegebouw, van waaruit het kapittelbezit, dat in de loop der tijden door schenkingen was verkregen, werd bestierd. Het grondbezit van het kapittel strekte zich uit van het huidige Noord-Brabant en het gebied rondom Leuven tot aan de Rijn, de Moezel en de Ahr, met een kerngebied in de huidige Belgische provincie Limburg, ten westen van Maastricht. Voor de administratie van al die verspreid liggende gebieden (ca. 2000 ha.), het innen van de pacht (in de vorm van graan) en cijns (geld en kapoenen), stelde de proosdij enkele kanunniken aan als rijproost.

In 1232 vond onder proost Otto van Everstein een boedelscheiding plaats tussen de proosdij en het kapittel van Sint-Servaas, waarbij de proost twee prebenden kreeg toegewezen, zijn eigen ambtswoning (de proosdij), eigen landerijen, de helft van de inkomsten van de tol op de Maasbrug en andere inkomsten. Van de zgn. elf banken van Sint-Servaas werden er twee toegewezen aan de proost; de andere heerlijkheden hoorden bij het bezit van het kapittel. Uit bewaard gebleven rekeningen van de proosdij uit 1541 en 1551 blijkt dat de proosdij de meeste inkomsten verkreeg door pachten, tienden, cijnzen en andere heffingen. Een andere bron van inkomsten vormde de overdracht van leengoed, waarvoor de proost de beschikking had over een eigen laathof, de Hoge Leenzaal. Verder beschikte de proost over de collatie van enkele kerken: Mechelen, Berneau, Achel, Dinther, Ravels en Zichen, wat eveneens geld opbracht.[2] In 1565 werd de jaaropbrengst van de proosdij geschat op 1500 gulden.[3]

Na 1632 ging het recht om de proosten te benoemen over van de hertog van Brabant op de Staten Generaal van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In die tijd werd het proostschap verkocht aan de hoogstbiedende.[noten 1] De eerste proost die door de Staten Generaal werd benoemd was Oswald Willem van Brederode van Bolswart (1659-64), die werd opgevolgd door zijn broer Jan Adolf van Brederode van Bolswart (1664-1702). Deze laatste liet twee nieuwe vleugels bouwen in de lokale stijl van de Maaslandse renaissance. Vanaf de 18e eeuw woonde de proost (toen ook hoogproost genoemd) niet meer in de proosdij, maar in een luxueus stadspaleis aan het Henric van Veldekeplein. Tevens beschikten de proosten over een eigen kasteel in Mechelen-aan-de-Maas, het Hof van Oensel.[4][5]

Elisabeth Gruyters

Na de verovering van Maastricht door de Franse revolutionaire legers in 1794, werd het kapittel en de proosdij opgeheven. De laatste proost, T.W.J. van Wassenaar-Warmond, werd in 1797 gevangengenomen en naar Frankrijk gedeporteerd, omdat hij de eed van trouw weigerde af te leggen. De elf banken van Sint-Servaas werden ingelijfd bij het Departement van de Nedermaas en de door kapittel en proosdij verpachte landerijen werden openbaar verkocht. In 1798 vestigde zich in het proosdijgebouw de Dienst der Nationale Domeinen. In 1812 werd het gebouw verkocht aan een zekere Ch. Barbaix uit Hoei. Na het vertrek van de Fransen werd het pand bewoond door het gezin van kolonel Behr.

In 1845 verkocht de weduwe Behr de proosdij aan de Liefdezusters van de Heilige Carolus Borromeus, een door Elisabeth Gruyters gestichte kloostercongregatie. De congregatie bestond in 1845 uit 24 zusters, maar groeide daarna zeer voorspoedig. In enkele tientallen jaren tijd werd het gehele terrein tussen Sint Servaasklooster en Kommel bebouwd met verblijven voor de zusters, gastenverblijven, een neogotische kerk, keukens, een bakkerij, scholen en verzorgingsinstellingen. Tegenwoordig wordt een groot deel van het complex benut als moederhuis van de congregatie, als verzorgingstehuis voor bejaarde en hulpbehoevende religieuzen, als retraitehuis voor ordeleden uit derde wereldlanden en als bezinningshuis.

Op het uitgestrekte terrein van het Klooster van de Zusters Onder de Bogen bevinden zich, ondanks de vele verbouwingen en uitbreidingen, enkele restanten van de voormalige proosdij. Het proosdijcomplex was ooit voorzien van een ruime voorhof en tuinen. Een deel daarvan is tegenwoordig bebouwd, maar aan weerszijden van de walmuur, ter plaatse Boichgraeve genoemd, ligt een parkachtige kloostertuin. Het zogenaamde paleis van de hoogproost aan het Henric van Veldekeplein was vanaf de 18e eeuw de privéwoning van de proost, maar behoort niet tot de proosdij.

• De proosdij was de bewaarplaats van de kopieën van het archief van de Sint-Servaaskerk, waarvan de originelen op de bovenverdieping van een kerkportaal bewaard werden.[6]
• Bij de steunbogen tussen de Sint-Servaaskerk en de proosdij werd op 9 september 1827 een vondeling ontdekt. De baby kreeg de naam Servaas Boogen en was de stamvader van een Limburgse familie.[7]

• Kapittel van Sint-Servaas
• Lijst van proosten van het Sint-Servaaskapittel te Maastricht
• Klooster van de Zusters Onder de Bogen
• Proosdij van Meerssen

• Website van de Liefdezusters van de Heilige Carolus Borromeus

Zie de categorie Proosdij van Sint-Servaas (Maastricht) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.