Pieter Johannes Hamer

Hamer werd in 1839 aangesteld als opzichter van de gebouwen van de Hervormde Gemeente in Amsterdam, wat hij 40 jaar lang bleef doen. Hij verbouwde in die periode enkele diakonie-scholen. Hamer ontwierp ook een inmiddels afgebroken bijbouw van de Nieuwe Kerk aan de Dam. De Amstelkerk werd onder zijn leiding van binnen verbouwd. In 1844 was hij verantwoordelijk voor de opknapbeurt van de Oude Kerk.

Arbeiderswoningen vormden rond het midden van de negentiende eeuw een nog onontgonnen terrein voor architecten. Er waren aanvankelijk geen opdrachtgevers die arbeiderswoningen wilden laten bouwen, omdat het geen rendabele investering was. Bovendien viel er weinig eer te behalen met panden die waarschijnlijk zo goedkoop mogelijk gebouwd zouden moeten worden. Voor architecten bleek het een lastige opgave om met een minimaal budget en een zeer strikt programma van eisen iets moois te maken. Pleidooien voor de bouw van arbeiderswoningen kwamen aanvankelijk uit het buitenland. De bekende Engelse architect Henry Roberts (1803-1876) brak een lans voor het bouwen van arbeiderswoningen. Volgens Roberts was het wel een hele eer als architecten met een studiebeurs uit Rome terugkwamen met tekeningen van paleizen, maar nog veel eervoller als zij zich zouden inzetten voor de bestrijding van de vochtigheid die zoveel huizen ongezond maakten.

De Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst probeerde in Nederland interesse op te wekken bij architecten voor het vraagstuk van goede arbeiderswoningen door in 1851 een prijsvraag uit te schrijven. Op 15 juni 1853 werd Pieter Hamer gekozen in het bestuur. Hij had toen al zitting in een commissie die alle inzendingen voor die prijsvraag moest beoordelen. Mogelijk werd zijn interesse voor dit onderwerp gewekt tijdens deze vergaderingen.

De prijsvraag werd gewonnen door de architect Jan Leliman (1828-1910) maar vooral Hamer ging zich intensief met volkshuisvesting bezighouden. Hij was de vaste architect van een aantal woningbouwverenigingen, onder andere de VAK en Bouwmaatschappij Concordia NV, voor wie hij voornamelijk in de Jordaan heeft gebouwd. Met zijn ontwerp voor het eerste modelblok met arbeiderswoningen aan het Smalle Pad zette hij de standaard voor alle latere ontwerpen van dit type bouwwerken.

De bouw van goede arbeiderswoningen die arbeiders met hun lage lonen zouden kunnen betalen, bleef in de 19e eeuw zeer problematisch. Uiterste eenvoud was geboden. Hamer was daarin een meester: ‘eenvoud en degelijkheid’, zo schreef De Opmerker in 1887 bij zijn overlijden, ‘waren de grondtrekken van zijn karakter en ook in alles wat hij construeerde, tot in de minste onderdelen, reikte zijn zorg voor een goede uitvoering’. Heel veel woningen die Hamer in de 19e eeuw bouwde, bestaan nog steeds en hebben inmiddels de status van rijksmonument of gemeentelijk monument, als vroege voorbeelden van de filantropische woningbouw.

• Lijst van Nederlandse architecten

Zie de categorie Pieter Johannes Hamer van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.