Pand (rechtsvorm)

Vestiging van een stil pand kan door middel van een notariële of een onderhandse akte geschieden. Elke akte van een notaris wordt als authentieke akte geregistreerd zodat daarmee het tijdstip van vestiging van het pandrecht is vastgelegd. Een onderhandse akte moet, wil de verpanding geldig zijn, geregistreerd worden bij de Belastingdienst. Dus óf een notariële akte van verpanding óf een onderhandse akte die direct daarna wordt geregistreerd; sinds 1 januari 2014 kan deze registratie alleen gebeuren bij de Belastingdienst/kantoor Rotterdam, Cluster Registratie, Postbus 50963, 3007 BC Rotterdam. Dankzij een uitspraak van de Hoge Raad (Hoge Raad 29 juni 2001, NJ 2001 / 662 (Meijs q.q./Bank of Tokyo) mag ook een kopie worden geregistreerd. Thans kunnen dergelijke aktes daarom door tussenkomst van online dienstverleners worden geregistreerd.

Een zekerheidsrecht in de vorm van een pandakte kan op nagenoeg alle goederen behalve registergoederen worden gevestigd. We onderscheiden het traditionele pandrecht (het vuistpandrecht) en het stil pandrecht. Bij vuistpandrecht wordt het verpande goed in de macht van de pandhouder (de crediteur) gebracht. De debiteur kan daardoor niet meer over het goed beschikken. Omdat als de nood aan de man komt de crediteur direct het pand te gelde kan maken geeft dit hem een zeer sterk recht.

Om bedrijfseconomische redenen is het verschaffen van een vuistpandrecht in de meeste gevallen niet mogelijk. De debiteur dient over deze verpande goederen te beschikken ten behoeve van zijn bedrijfsvoering. Daarom worden de meeste verpandingen gegoten in de vorm van een zogenaamd ‘stil pandrecht’. De goederen blijven in de macht van de debiteur en de buitenwereld merkt niets van de verpanding. Het stille pandrecht kan eerst door de pandhouder worden uitgeoefend nadat de goederen in zijn macht zijn gekomen. Voor verpande vorderingen van de pandgever op derden geldt dat de pandhouder deze eerst kan innen nadat hij zijn pandrecht aan de debiteuren van die verpande vorderingen heeft kenbaar gemaakt. Daarvoor zal hij echter moeten beschikken over de debiteurenadministratie van de debiteur.

De afwikkeling van een stil pandrecht vereist dus medewerking van de pandgever. De verplichting hiertoe volgt uit de wet en uit de voorwaarden die op de pandakte van toepassing zijn. In sommige gevallen moet deze verplichting worden afgedwongen. dat kan vrij eenvoudig middels een zgn pandbeslag.

Vele goederen kunnen worden verpand. Denk daarbij niet alleen aan roerende zaken als voorraden, inventaris, machines en levende have, maar ook aan de vorderingen van de debiteur op derden, aandelen, lidmaatschapsrechten, auteurs-, merk-, octrooi-, kwekers- en andere IE rechten en zelfs aan goodwill, al bestaat over goodwill de nodige discussie tussen juristen.

Sprake dient te zijn van een vermogensrecht dat overdraagbaar is. Niet alle vermogensrechten zijn overdraagbaar. Indien bijvoorbeeld tussen de pandgever en zijn debiteur rechtsgeldig is overeengekomen dat de vorderingen van die debiteur op de pandgever niet kunnen worden overgedragen dan kan op die vorderingen ook geen pandrecht worden gevestigd (Hoge Raad 17 januari 2003, NJ 2004 / 281 (Oryx/Van Eesteren)).

Wat precies onder het pandrecht valt dient bepaalbaar te zijn. Dat betekent niet dat de pandakte of de daarop van toepassing zijnde algemene voorwaarden een nauwkeurige beschrijving moet bevatten van de in pand gegeven goederen, maar wel een zodanige beschrijving dat achteraf aan de hand van die beschrijving de omvang van het pandrecht kan worden bepaald (Hoge Raad 14 oktober 1994, NJ 1995 / 447 (Rivierland/Gispen q.q.) en 20 september 2002, NJ 2004 / 182 (Mulder q.q./Rabobank)). Denk hierbij bijvoorbeeld aan “alle ten tijde van de ondertekening van de akte bestaande rechten of vorderingen jegens derden en alle rechten of vorderingen jegens derden die worden verkregen uit de ten tijde van de ondertekening van de akte bestaande rechtsverhoudingen met die derden”.

De Hoge Raad heeft in een geschil over de bepaalbaarheidseis tevens beslist dat bij onduidelijkheid ruimte bestaat voor de rechter de bedoeling van partijen uit te leggen. Daarvoor dient de zogenaamde Haviltex maatstaf te worden gebruikt (HR 20 september 2002, NJ 2002 / 610 (ING/Muller q.q.). Die maatstaf houdt in dat in geval van onduidelijkheid van de afspraken tussen partijen, de rechter te rade dient te gaan bij “de zin die partijen in de gegeven omstandigheden over en weer redelijkerwijs aan elkaars verklaringen en gedragingen mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten”. In de berechte zaak oordeelde de Hoge Raad dat partijen met een verpanding van software geacht moesten worden te hebben bedoeld de auteursrechten op die software.

Een pandrecht kan niet alleen de huidige goederen van de pandgever maar ook zijn toekomstige goederen omvatten. Het kan blijkens een recente uitspraak van de Hoge Raad ook de voorwaardelijk eigendom van die goederen omvatten (Hoge Raad 3 juni 2016, NJ 2016/290 (Rabobank/Reuser)). Denk daarbij aan de goederen die een pandgever onder eigendomsvoorbehoud verwerft.

Een bijzonder stil pandrecht is het pandrecht op vorderingen. Als een pandrecht op vorderingen voor de eerste maal wordt geregistreerd vallen daaronder alle op dat moment bestaande vorderingen en de vorderingen die voortvloeien uit op dat moment bestaande rechtsverhoudingen.

Vorderingen die pas na de registratiedatum ontstaan vallen niet onder het pandrecht. Om deze toekomstige vorderingen te verpanden moet periodiek en bij voorkeur dagelijks een nieuwe pandakte worden opgemaakt en worden geregistreerd. Vroeger gebeurde dat door de pandgever periodiek pandlijsten aan te laten leveren, een pandakte op te maken voor deze vorderingen en deze akte te registreren.

Deze zowel de pandgever als de pandnemer belastende arbeid, die bovendien veel vorderingen aan het pandrecht liet ontsnappen, is in de loop van de tijd vervangen door de verpanding bij volmacht. In de pandakte of in de daarin genoemde algemene voorwaarden wordt een volmacht opgenomen van de pandgever aan de pandnemer, die de pandnemer in staat stelt mede namens de pandgever een pandakte met zichzelf op te maken. Deze pandakte wordt vervolgens door de pandnemer geregistreerd. Deze constructie ontlast zowel de pandgever als de pandnemer zeer. Doordat dergelijke volmachten in het belang van de gevolmachtigde worden verstrekt en onherroepelijk zijn, voorkomt de constructie ook dat vorderingen aan het pandrecht ontsnappen doordat de pandgever niet (meer) meewerkt. De onherroepelijkheid maakt tenslotte dat de gevolmachtigde de ontvangen volmacht ook door een derde kan laten uitoefenen (artikel 3:74 lid 3 BW).

De Hoge Raad heeft de volmachtconstructie aanvaard in zijn arrest van 3 februari 2012, NJ 2012 / 261 (Dix q.q./ING). In dat arrest aanvaardde de Hoge Raad ook de mogelijkheid middels een (verzamel-)pandakte de volmachten van grote hoeveelheden kredietnemers uit te oefenen. De Hoge Raad verwierp de stelling van de curator dat een volmachtbeding in algemene voorwaarden onredelijk bezwarend is. Ook de stelling dat van verboden selbsteintritt sprake was (het verrichten van een handeling met de volmacht in het belang van de gevolmachtigde) werd verworpen.

Deze rechtspraak stelt banken en particulieren via platforms thans in staat dagelijks voor alle pandgevers en pandnemers verzamelpandaktes op te maken en dagelijks te registreren.

Vuistpand wordt gevestigd door de roerende zaak in de handen van de pandhouder te geven, ook kan in handen van een derde (een bewaarnemer) worden gegeven, mits dit is overeengekomen. Voor de vestiging van pand op toonder- of orderpapieren is endossement vereist, een aantekening op de achterkant van het papier dat de vordering verpand is.[2]

Pandhuispand is een bijzondere vorm van vuistrecht. Bekend als lommerd of bank van lening waar goederen in bewaring werden gegeven in ruil van een geldlening. Als bewijs ontving men een lommerdbriefje. Lening en rente moesten binnen zes maanden afgelost worden, zo niet dan werd het onderpand eigendom van de geldverschaffer.