Monet in Nederland

Kort nadat Frankrijk tijdens de Frans-Duitse Oorlog in september 1870 door de Duitsers onder de voeten werd gelopen, vertrok Monet met zijn vrouw Camille en zoontje Jean, vanuit Le Havre naar Londen. Doorgaans wordt de precaire politieke situatie in zijn land als reden voor zijn vertrek gezien, maar dat is niet helemaal zeker. Vanuit zijn correspondentie kunnen zijn overwegingen in elk geval niet nader worden gespecificeerd. Wel is duidelijk dat hij in die periode ook acute geldproblemen had. Hoe dan ook in november 1870 is zijn verblijf in Londen gedocumenteerd. Hij zou er zeven maanden blijven.

Begin juni 1871 vertrekt Monet vanuit Londen naar Nederland en reist via Rotterdam naar Zaandam, waar hij zijn intrek neemt in hotel 'De Beurs'. Ook voor zijn komst naar Nederland valt geen andere reden op te geven dan de nog niet stabiele politieke situatie in Frankrijk, zonder dat duidelijk wordt waarom hij precies voor Nederland kiest. Op 2 juni schrijft hij aan zijn vriend Camille Pissarro: "Eindelijk zijn we aan het einde van onze reis gekomen. We hebben bijna heel Holland doorkruist en werkelijk, wat ik ervan gezien heb is veel mooier dan men zegt. Zaandam is wel heel bijzonder en er is genoeg te schilderen voor een heel leven. Ik geloof dat we een goed onderkomen hebben gevonden. De Hollanders maken een prettige en gastvrije indruk"[1] Mogelijk dat zijn belangstelling voor Nederland was gewekt door Johan Barthold Jongkind, met wie hij in Frankrijk bevriend was geraakt. Ook zijn aandacht voor de verfijnde tonaliteit van de Hollandse luchten en de weerspiegelingen ervan in het aanwezige water, kan daarbij hebben meegespeeld.

Monet zou ruim vier maanden in Zaandam blijven en er een vijfentwintigtal werken produceren. Hij schilderde vooral riviergezichten aan de Zaan, vaak met molens of kleine zeilboten, een aantal havengezichten en één portret, van juffrouw Guurtje van de Stadt.[2] Niet eenmaal zou hij zijn ezel buiten Zaandam zetten. Wel reisde hij enkele keren naar Amsterdam, waar hij onder andere het Rijksmuseum bezocht en zich met Camille liet fotograferen door hoffotograaf Albert Greiner. Op 8 oktober vertrok hij uit Zaandam om via een korte stop te Amsterdam terug te reizen naar Parijs. Van zijn korte verblijf in Amsterdam is weinig bekend. Wel tekent hij op 10 oktober het gastenboek van het Frans Hals Museum en moet hij dus een uitstapje naar Haarlem hebben gemaakt. Korte tijd later, in elk geval op 19 november, bevindt hij zich weer in Parijs, om zich vervolgens te vestigen in Argenteuil.

In februari-maart 1874 keerde Monet naar Amsterdam terug om er de stad te schilderen. Van dit bezoek is mogelijk nog minder bekend dan van zijn vorige aan Zaandam. Er is nauwelijks iets van gedocumenteerd en zijn verblijf is ook niet exact te dateren. Nog tot aan het einde van de Twintigste Eeuw werd zelfs aangenomen dat hij zijn een aantal Amsterdamse werken schilderde na afloop van zijn bezoek aan Zaandam, waarbij kunstkenners worstelden met de vraag hoe zijn twee wintergezichten te dateren.[3] Monet schilderde twaalf werken in Amsterdam in een stijl die duidelijk alweer verder geëvolueerd is dan die waarin hij zijn Zaanse werken maakte: zijn palet is minder pover, heeft meer kleur, en stilistisch heeft hij meer dan voorheen aandacht voor de 'totaalcompositie', hetgeen hij in die jaren als een centrale conceptie beschouwde. Meer ook dan drie jaar eerder heeft hij in Amsterdam zijn focus gericht op de lichtwerking. In zijn latere leven zei hij ooit dat hij niet de objecten schilderde, "maar het omhuld zijn van de dingen door atmosfeer en licht".[4] In zijn Amsterdamse werken tekent zich dit al duidelijk af.

Groenburgwal en Zuiderkerk, door Monet en nu: een 'historische sensatie'.

Een bijzondere anekdote van Monets bezoeken aan Nederland betreft de aankoop van een reeks Japanse prenten. Vanwege de handelsbetrekkingen die Nederland had met Japan waren er al rond 1870 veel Japanse prenten te koop, in een periode dat het Japonisme eigenlijk nog moest beginnen. De schrijver Octave Mirbeau schreef in zijn herinneringen dat Monet tijdens zijn verblijf in Zaandam bij een kruidenier een grote hoeveelheid Japanse prenten aantrof, die door deze werden gebruikt als pakpapier. Uiteindelijk kreeg hij ze allemaal geschonken. Wat waar is van het verhaal is niet te achterhalen, maar feit is wel dat Monet tijdens zijn verblijf in Amsterdam beide keren een groot aantal Japanse prenten mee terug nam naar Frankrijk en daarmee een belangrijke bijdrage leverde aan de opkomst van het Japonisme.[5]

In mei 1886 bracht Monet zijn laatste bezoek aan Nederland, op uitnodiging van de Franse ambassade. Hij was toen al duidelijk meer bekend dan begin jaren 1870, getuige ook diverse meldingen van zijn aanwezigheid te lande in de Nederlandse pers. Voor een periode van ongeveer een maand verbleef hij in Den Haag en van daaruit trok hij met zijn schildergerei een maand lang door de bollenstreek om er de tulpenvelden te schilderen, vaak in de buurt van Rijnsburg en Sassenheim. In tijdschrift De Portefeuille stond daarover te lezen dat "de bonte schakering dier bloemen, even schitterend als Perzische kleedjes, ongetwijfeld veel aantrekkelijks moeten hebben voor dien schilder". In tegenstelling tot zijn eerdere bezoeken had hij deze keer 'goed weer', maar niet veel tijd. De zes schilderijen die hij er schilderde heeft hij vrijwel allemaal nog in Frankrijk af moeten maken. Een aantal werken lijken ook enigszins haastig gemaakt, leunen op een globaal uitgewerkte onderschildering, waarmee ze niet tot zijn sterkste werken worden gerekend. Niettemin verleent de kleurenpracht ze een bijzondere levendigheid.

De 42 werken die Monet in Nederland schilderde nemen binnen diens oeuvre een bijzondere plek in, vooral vanwege de afwijkende tonaliteit. Wellicht is die bijzondere tonaliteit ook een van de dingen die Monet in Holland zocht: de grauwe luchten en het vele grijze water. De keuze van zijn onderwerpen lijken enigszins stereotiep: molens, boten, tulpenvelden, oud Hollandse havens en stadsgezichten van Amsterdam. Geplaatst in die tijd, eind negentiende eeuw, toen er nauwelijks nog toerisme was, mogen ze echter wel degelijk authentiek Hollands heten. Vanuit Nederlands perspectief zit er bovendien nog een bijzonderheid aan dat vrijwel alle plekken waar hij schilderde nog steeds uitstekend herkenbaar en te lokaliseren zijn. "Zijn sporen lijken nog bijna warm en zijn nog overal te volgen", schrijft kunsthistoricus Ernst van de Wetering hierover: "Het ontdekken van de plek waar hij met zijn schildersezel moet hebben gestaan wekt in hevige mate het gevoel op dat Johan Huizinga de 'historische sensatie' noemde: het plotseling oplichten van het besef dat het verleden werkelijk bestaan heeft"[6].

Vanuit kunsthistorisch oogpunt zijn de 'Hollandse' werken binnen het oeuvre van Monet altijd enigszins onderbelicht gebleven, hoewel met name zijn Amsterdamse stadsgezichten algemeen worden beschouwd "als ware manifestaties van de impressionistische techniek". Cultuurhistorisch zijn de werken met name voor Nederland echter van bijzondere betekenis en kunnen ze volgens Van de Wetering worden beschouwd als een uniek tijdsdocument: "Ze leggen een stuk verleden bloot dat nog steeds herkenbaar is in het heden".

Onderstaande lijst omvat alle schilderijen die Monet tijdens zijn verblijven in 1871 en 1886 in Nederland maakte [7].

Nr	Afbeelding	Titel	Jaar	Afmeting	Locatie
1		De haven en de Dam	1871	47x74 cm	Particulier bezit
2		De haven en de Dam	1871	45x72 cm	Particulier bezit
3		De haven en de Dam	1871	45x72 cm	Particulier bezit
4		De Dam en de sluizen aan de Achterzaan	1871	44x72 cm	Particulier bezit, VS
5		De Zuiddijk, met het stadshuis en de Oostzijdekerk	1871	48x73 cm	Musée d'Orsay. Parijs
6		Tuinhuizen aan de Achterzaan	1871	44x67 cm	Metropolitan Museum of Art, New York
7		Huizen aan de Achterzaan	1871	44x65 cm	Particulier bezit
8		Tuinhuis aan de Zaan	1871	54x74 cm	Particulier bezit
9		Huizen aan de Achterzaan	1871	48x73 cm	Städel Museum Frankfurt am Main
10		Molens langs de Noordervaldeursloot	1871	46x71 cm	Particulier bezit
11		De Zaan bij Zaandam	1871	42x73 cm	Particulier bezit
12		De Zaan bij Zaandam	1871	35x71 cm	Glynn Vivian Art Gallery Swansea
13		Molens in het Westzijderveld	1871	47x73 cm	Van Gogh Museum Amsterdam
14		Molens in het Westzijderveld	1871	48x73 cm	Particulier bezit
15		Het blauwe huis op de Hogendijk	1871	41x61 cm	Particulier bezit
16		De Voorzaan en de Westerhem	1871	18x38 cm	Musée Marmottan Monet Parijs
17		De Voorzaan en de Westerhem	1871	39x71 cm	Zaans Museum Zaandam
18		De Voorzaan en de Westerhem	1871	34x73 cm	Particulier bezit
19		De voetbrug	1871	46x38 cm	Musée des Ursulines Mâcon
20		De molen 'Het Oosterkattegat'	1871	48x73 cm	Particulier bezit
21		De molen 'Het Oosterkattegat'	1871	42x73 cm	Ashmolean Museum Oxford
22		De molen 'Het Oosterkattegat'	1871	48x73 cm	Particulier bezit
23		Het weerpad	1871	40x72 cm	Walters Art Museum Baltimore
24		De Voorzaan en het IJ	1871	34x73 cm	Nationalmuseum Stockholm
25		Portret van Guurtje van de Stadt	1871	73x40 cm	Kröller-Müller Museum Otterlo
26		Het IJ	1871 1874[8]	50x75 cm	Particulier bezit
27		De haven van Amsterdam	1874	60x81 cm	Particulier bezit
28		De Montelbaanstoren en de Oude Schans	1874	60x81 cm	Particulier bezit
29		De Montelbaanstoren en de Rapenburgwal	1874	53x63 cm	Shelburne Museum Shelburne (Vermont)
30		De Binnen-Amstel en de Munttoren	1874	55x74 cm	Particulier bezit
31		Het Kamperhoofd	1874	61x101 cm	Stichting Tiers-Monde Zürich
32		Het Kamperhoofd en de Oude Waal	1874	50x68 cm	Van Gogh Museum Amsterdam
33		De Groenburgwal en de Zuiderkerk	1874	56x65 cm	Collection d'Arschot
34		De Groenburgwal en de Zuiderkerk	1874	54x65 cm	Philadelphia Museum of Art
35		De molen'De Roozeboom'	1874	54x65 cm	Museum of Fine Arts Houston
36		De Gelderse Kade	1874	55x65 cm	Particulier bezit
37		Het Westerdok en de Posthoornkerk	1874	56x73 cm	Particulier bezit
38		Bloembollenvelden bij Sassenheim	1886	60x73 cm	Clark Art Institute Williamstown (Massachusetts)
39		Bloembollenvelden bij Sassenheim	1886	60x73 cm	Collectie Henry Ford II
40		Bloembollenvelden en molens bij Rijnsburg	1886	65x81 cm	Van Goghmuseum Amsterdam
41		Bloembollenvelden en molen bij Rijnsburg	1886	65x81 cm	Musée d'Orsay Parijs
42		Bloembollenvelden en molen bij Rijnsburg	1886	54x81 cm	Musée Marmottan Parijs

Zie de categorie Netherlands by Claude Monet van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.