Markdal

Het 'Markdal' ligt tussen de Belgische grens en het zuiden van Breda waar de rivier de Mark stroomt. De rivier stroomt van de grensplaatsen Galder-Strijbeek en Meersel-Dreef (B) tot de Duivelsbrug in de Bredase oude dorpskern Ginneken. Het is een open weidegebied waar ruilverkaveling nauwelijks of niet heeft plaatsgevonden, vandaar de soms kleinschalige, met struweel omgeven percelen. In Vlaanderen heet het de 'Vallei van de Mark', vanaf de bron van de Mark in Koekhoven in een weiland nabij de Turnhoutse heide aan de Marckstraat.

Het verval van bron tot Breda over ca. 40 km is 40 meter, wat een dynamisch stroompatroon geeft. Over globaal de zelfde afstand na Breda tot de monding in het Volkerak is het bijna stilstaand water met nog maar 1 meter verval tot aan Dinteloord. De totale lengte is ca 93 km.

In de jaren 60 van de twintigste eeuw is de meanderende Mark gekanaliseerd en met 6 km ingekort, om het water sneller af te voeren en het overstromingsgevaar te verminderen. Ook kwam de kanalisering de landbouw ten goede. Met het kanaliseren van de Mark is echter ook veel van de kenmerkende flora uit het Markdal verdwenen; bovendien gaf de snelle afstroom overstromingen in Breda-Zuid.

Vandaar werd het de ambitie om de meanderende Mark weer te herstellen. Intensief overleg rond 2000 in het reconstructie traject van de provincie leidde niet tot resultaat. Wel tot scherpe belangentegenstellingen en stagnatie in de streek. In 2006 brachten 6 natuurgidsen van IVN Mark en Donge in een tweedaagse wandeling van 40 km water van 'bron tot Breda'. Daarbij signaleerden ze het sterke contrast tussen het stilstaande gestuwde water met blauwalgengroei in de Mark en het heldere vrij stromende water in het Merkske. Dit was aanleiding voor vijf natuurverenigingen om het herstel van een meanderende Mark bij de provincie op de agenda te krijgen. Een grote bijeenkomst vanuit de streek vlak voor de provinciale verkiezingen van 2011 met alle lijstrekkers leidde uiteindelijk tot een aanpak waarbij de provincie via een overeenkomst in 2013 het initiatief en realisatie aan de Vereniging Markdal duurzaam & vitaal overdroeg.

In het kader van natuurontwikkelingen is rond de eeuwwisseling besloten de natuurlijke loop van de Mark te herstellen. Daartoe is rond 1990 begonnen met het herstel van meanders tussen Strijbeek en Galder en zijn rond 2004 in het noordelijke stuk bij Bieberg eveneens weer meanders in de rivierloop aangebracht, die natuurlijk beheerd worden. De voedselrijke toplaag van de bodem werd afgegraven, zodat de weilanden weer schraalgrasland werden, met een voedselarme bodem en hoge grondwaterstand. Door de inzet van Vereniging Markdal en het waterschap is in 2015 de meander Klokkenberg als eerste weer meestromend geworden.

Op de afgegraven gronden zijn karakteristieke planten als dwergbies en blaartrekkende boterbloem verschenen. Ook verbeterde de visstand, al blokkeren stuwen nog de trek naar de zuidelijke paaigronden in Vlaanderen. De Rivierdonderpad is sinds 2014 weer waargenomen en verspreidt zich in de zijbeken.

Oeverzwaluwen nestelen jaarlijks in steile wanden en ijsvogels laten zich na zachte winters geregeld zien. Voor het eerst sinds meer dan een eeuw broedt er jaarlijks een koppeltje ooievaars en vliegen er jongen uit. Ze nestelen boven de SBB-boerderij naast de vistrap bij de Biebergstuw. Canadese Gans, Wintertaling, Grote Zilverreiger, Roodborsttapuit, Wulp en Nijlgans komen veel voor. In 2019 werd er een koppel patrijzen met 25 jongen bij Heerstaaijen gezien (waarnemers A+M van Leest, 7/8/2019), op dat moment landelijk het grootste aantal jongen. Ook verscheen in 2019 de bever in het Markdal en zijn er dassen gezien, die zich te goed deden aan suikermaïs van een biologische pluktuin.

Waar in het zuiden aan de grens tussen Galder en Strijbeek in 1994 en in het noorden bij de Bieberg (Breda) in 2004 gedeeltes hersteld waren, kon het grote middenstuk van vijf kilometer niet hersteld worden. Voor die reconstructie heeft de provincie in 2013 een overeenkomst afgesloten met de Vereniging Markdal en budget en beleidsruimte overgedragen. Deze Vereniging van burgers werkt op basis van vrijwilligheid en 'van binnenuit' om samen met de eigenaren en bewoners in het Markdal tot een beter gebalanceerde plek voor landbouw en natuur te komen. Samen met de gemeenten Alphen-Chaam, Breda en het waterschap Brabantse Delta wordt gewerkt aan de doelstelling van een vrijstromende Mark: vispasseerbaar, herstel van meanders, 100 ha natuur en uitwerking volgens de Europese Kader Richtlijn Water (KRW). Waarbij duurzame landbouw een goede boterham moet kunnen verdienen.

Omdat de Vereniging Markdal al onorthodox werkt in de geest van de Omgevingswet werd door minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu in april 2017 de Eenvoudig Beter Trofee aan deze Vereniging uitgereikt. De Vereniging Markdal gaf aan veel medewerking van overheden te ondervinden, maar toch ook vaak tegen bestaande knellende regelgeving aan te lopen.

Samen met het waterschap Brabantse Delta is via hydrologisch onderzoek een nieuwe meanderende variant als voorkeursalternatief (VKA) voor de Mark ontwikkeld, die tevens voldoet aan de ecologische eisen van de Europese Kader Richtlijn Water. Deze ontwikkelingen stellen tevens eisen aan de te verbreden A58 die sinds de tachtiger jaren het Markdal doorsnijdt. De toenemende biodiversiteit en stille recreatie vragen om meer capaciteit voor kruisende passages door de A58. Een 'Platform van A58 naar Beter' van dorpsraden Ulvenhout, Galder, Vereniging Markdal en andere dringt in het overleg met Rijskwaterstaat intensief aan op ruimte voor recreatieve en ecologische dwarspassages. Een verdiepte ligging van de A58 onder de Mark zou de oplossing zijn. Jarenlang overleg met Rijkswaterstaat leverde nog niets op. Ook de 'Anneville eik' in de middenberm van de A58 - bekend als 'troeteleik' - krijgt veel aandacht in discussies over zijn behoud. Deze boom werd in oktober 2018 landelijk verkozen tot Nederlandse boom van het jaar.

Oogsten van zoete aardapellen van proefvelden o.a. voor Voedselbank

Medio 2017 is via de Vereniging Markdal het ontwerp bestemmingsplan met de nieuwe meanderende loop van de Mark bij de gemeenten Alphen-Chaam en Breda gepresenteerd. Deze hebben in maart 2019 het ontwerpbestemmingsplan in procedure gebracht om via bestemmingsveranderingen de gronden nodig voor hermeandering te kunnen verwerven. Daarvoor besloot het provinciebestuur van Brabant in september tot twee belangrijke bouwstenen: 1e) specifieke Nadere Regels voor een tiental locaties om ruimtelijke aanpassingen mogelijk te maken en 2e) aanpassingen van het Natuur Netwerk Brabant. Het is een primeur dat de provincie die nadere regels in een gebiedsproces toepast, omdat zo meerwaarde voor een vitaal Markdal met meer dan 100 ha natuur bereikt kan worden. In december 2019 zijn de bestemmingsplannen van Alphen-Chaam en Breda in beide gemeenteraden behandeld en unaniem vastgesteld. Voor het Bredase deel zijn geen bezwaren ingediend - een unicum voor Bredase bestemmingsplannen in het Markdal - en is dit deel onherroepelijk geworden. Voor het Alphen-Chaamse deel zijn begin maart een aantal beroepen bij de Raad van State ingediend. Onder andere door de Brabantse Milieufederatie (BMF), in tegenstelling tot de regionale natuurverenigingen van de federatie Natuurplein de Baronie. Die destijds met IVN Mark&Donge, Westbrabantse Vogelwerkgroep, nmv Markkant, KNNV-Breda, Groene Koepel en Mark en Leij de initiatiefnemers voor het herstel van het Markdal waren.

Na behandeling van bezwaren door de Raad van State en vervolgens het doorlopen voor de hydrologische aspecten via de Waterwet - met inspraakmogelijkheden - en de besluitvorming door het waterschap worden de plannen onherroepelijk en kan in 2021 waarschijnlijk de 'schop de grond in gaan'. Voor het snel besluitrijp en besteksklaar maken is door Brabantse Delta en Vereniging Markdal - mede op basis van gewenste creativiteit - Royal HaskoningDHV geselecteerd.

Na het stagnerende reconstructieproject Ulvenhout-Galder (1989-2011) begonnen natuurverenigingen in 2006 met het agenderen van het herstel van een natuurlijk Markdal. Dit kreeg in 2011 door de verkiezingsbijeenkomst met de provinciale lijstrekkers een politieke impuls. Die resulteerde uiteindelijk in een overeenkomst eind 2013 tussen provincie en de Vereniging Markdal als 'burgerinitiatief' voor het met de streek en de overheden ontwikkelen van een vrijstromende meanderende Mark in een Markdal waar ook een 'goede boterham te verdienen moet zijn'.

Zoals door de provincie gevraagd was is door de Vereniging Markdal voor de leegstaande boerderij een nieuwe bestemming ontwikkeld. In 2019 is gestart met de omvorming en verbouwing van boerderij Markhoeve in Strijbeek tot een multifunctioneel bedrijfsgebouw voor agrarische innovaties, onderwijs in duurzaam beheer, etc..

Als kunstwerk liggen van de bron tot aan de monding van de Mark stenen met gedichten die op de Mark en zijn omgeving betrekking hebben met 22 zogenaamde "poosplaatsen" of 'stamelstenen', een naam waarin poëzie, mijmeren en verpozen doorklinken. Dertig Vlaamse en Brabantse dichters schreven die poëzie op de stenen in een 'Ode aan de Mark' van Pien Storm van Leeuwen.

• 
  Vrijlandtbrug over de Mark bij het Ginneken
• 
  Steen met een gedicht
• 
  Mark, op de achtergrond de Duivelsbrug
• 
  Mark andere kant Duivelsbruglaan

• Vereniging Markdal duurzaam&vitaal
• Markdal
• Rondje Markdal in beeld

Zie de categorie Markdal van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.