Liever Turks dan paaps

Liever Turks dan paaps (in zestiende-eeuwse spelling, liver turcx dan paus) was een leuze ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog (1568–1648). Hij werd in de Nederlanden al voor de oorlog gebruikt tijdens hagenpreken te Antwerpen in 1566, het jaar van de Beeldenstorm in de Spaanse Nederlanden. De leuze wordt tevens gevonden op zilveren geuzenpenningen in de vorm van een wassende maan, die door de geuzen aan hun kleren werd gedragen.

Zilveren, gegoten en nabewerkte "halve maan" geuzenpenning, circa 1570

Betekenis

De spreuk werd door de Watergeuzen gebruikt om ermee aan te geven hoe anti-katholiek ze waren. De Turken werden in die dagen nog altijd gezien als een grote bedreiging voor Europa, maar de gebetenheid van de Geuzen op de katholieken was zo fel, dat men zelfs de Turken verkoos boven de katholieke Filips II van Spanje.[1] De dichter Jan Fruytiers schrijft in 1577:

En daarom droegen sommige geuzen destijds zilveren halve manen met daarop de tekst "Liever Turks dan paus". Want zij achtten de tirannie van de paus groter dan die van de Turk, die het geweten van de mensen tenminste ongemoeid laat als zij belasting betalen, en bovendien zijn beloften even goed of zelfs beter nakomt dan de paus.[2]

Dezelfde verklaring wordt gevonden in de Historiën van Pieter Cornelisz. Hooft uit 1642 en in de voordracht Over het Mohammedanisme door de theoloog Voetius uit 1648.

Historische achtergronden

In de periode 1565-1579 werd deze leuze genoemd om het contrast tussen de relatieve godsdienstvrijheid in het Ottomaanse Rijk en de intolerantie in de Nederlanden onder Filips II mee aan te geven. Over deze tolerantie werd in Frankrijk en in de Nederlanden gesproken. De sultan was een voorbeeld van het argument dat het tolereren van diverse stromingen geen chaos hoeft teweeg te brengen, zoals de tegenstanders van tolerantie beweerden. De argumenten van Franse pleidooien voor tolerantie werden genoemd in brieven van de directe relaties van Willem van Oranje, zoals Viglius, d’Esquerdes en Du Plessis-Mornay.[3][4]

Lodewijk van Nassau, de broer van Willem van Oranje, verspreidde in 1565 een pamflet tegen de invoering van de Inquisitie, waarin tevens wordt gesteld dat het toelaten van verschillende godsdiensten het enige middel is om rust en vrede in het land te bewaren. Onder meer stelt Lodewijk in dit pamflet "dat het geen wonder is dat velen door de religieuze vervolgingen in Frankrijk onderdaan wilden worden van de Turk".[5]

De geuzen legden een verband tussen Willem van Oranje en de Turkse tolerantie in verschillende geuzenliederen:

Den Prince van Oraengien triumphant
Godt sal hem gheven wijsheyt en verstant,
Op dat Gods Woort tot desen stonden,
Mach gepreect worden aen elcken cant,
Liever Turcks dan paus bevonden.
Al is den Turk gheen Christen genaemt,
Hy en heeft niemant om tgeloove gebrant,
Als die papisten doen alle dage[6]

Enkele strofen eerder wordt enthousiast vermeld hoe het Turkse rijk oorlog voert tegen het koninkrijk Spanje, waardoor Spanje niet op volle kracht tegen de opstandelingen in de Nederlanden kan optreden:

Den Turck die coemt al met ghewelt,
Met dry hondert duysent man is hy te velt,
Te voet end oock te Peerden,
Hy heeft gewonnen, tzy u vertelt,
Twee steden van grooter weerden.
Lagoulette ende Thoenis sijn die Steden genaemt
Daer binnen was so menigen Italiaen,
Bisschoppen, Cardinalen, Spaensche gesellen,
Die zijn daer gebleven, wilt dit verstaen,
Die en sullen ons hier niet meer quellen.[6]

De geuzen verwachtten ook steun van de Turken. In 1566 was al contact gelegd via Josef Nasi, een uit Antwerpen geëmigreerde Jood. Willem de Zwijger stuurde in 1569 een gezant naar het hof van de sultan. Die sprak zijn morele steun uit in een brief aan 'de Lutherse natie in de Nederlanden' (1570). De geuzen lieten zelfs een Turkse snor staan: naer de ghewoonte der Turcken / opgeheset ende omgewronghen.[7]

Nawerking

Bij Terneuzen ontstond eind 16e eeuw een dorp Turkeije. Ook dorpen bij Antwerpen en Oostende dragen die naam.

De leuze is sinds 1884 vermeld op een gedenkplaat aan het voormalige Hof van Culemborg in Brussel: Liever Turx dan Pausch / Libertas Vita Carior / Jusques à porter la besace.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.