Legenda aurea

De Legenda aurea (Latijn voor Gouden legenden) is een verzameling heiligenlevens en kerkelijke feesten (m.n. Kerstmis, Pasen, Hemelvaart en Pinksteren), geordend volgens het kerkelijk jaar, in het laatste kwart van de 13e eeuw gecompileerd en geredigeerd uit reeds bestaande en soms heel oude Latijnse legenden door de Italiaanse dominicaan Jacopo da Varazze, beter bekend als Jacobus de Voragine (1228-1298), aartsbisschop van Genua. Het boek was in eerste instantie bedoeld als encyclopedisch naslagwerk voor de dominicaner orde, ook wel de predikheren (Ordo praedicatorum) genoemd, die de legenden gebruikten om hun preken te stofferen en te verrijken. Maar het boek had zo’n groot succes, tot ver buiten de orde, dat het in de loop van de veertiende eeuw vertaald werd in de West-Europese volkstalen.

Boom van Jesse, geboorte van Maria en Heilige Maagschap in Franse uitgave van 1480-90 (BnF ms. 245, fol. 84)

Legenda Aurea, ca. 1290, Biblioteca Medicea Laurenziana, Florence

Jacopo verdeelde het kerkelijk jaar, en daarmee zijn boek, in vijf perioden: 1) “de tempore renovationis” (de tijd van vernieuwing) van Advent tot Kerstmis; 2) “de tempore reconciliationis et preregrinationis” (de tijd van verzoening en pelgrimage) van Kerstmis tot Septuagesima; 3) “de tempore deviationis“ (de tijd van dwaling) van Septuagesima tot en met Goede Vrijdag; 4) “de tempore reconciliationis” (de tijd der verzoening) van Pasen tot en met de octaaf van Pinksteren; en 5) “de tempore peregrinationis” (de tijd der pelgrimage) van Pinksteren tot Advent. Deze onderverdeling werd overgenomen in de oudste Middelnederlandse vertaling, die gemaakt en geredigeerd werd door de kartuizer Petrus Naghel († 1395) en voltooid op 9 januari 1357. Omdat deze vijf delen zeer ongelijk in omvang zijn en omdat de Gulden legende in de praktijk eigenlijk te dik was voor één boekband, ging men er al in de vroege vijftiende eeuw toe over om het boek in tweeën te delen: een ‘winterstuc’ (Advent tot en met Hemelvaart) en een ‘somerstuc’ (Pinksteren tot Advent). Deze tweedeling beviel zo goed dat hij werd overgenomen door de boekdrukkers (aan het einde van de vijftiende eeuw) en de oorspronkelijke vijfdeling volledig verdrong.

Toen de Middeleeuwen op hun eind liepen, werden vele van deze legenden ongeloofwaardig bevonden, omdat de ‘traditie’ aan gezag verloor ten opzichte van de humanistische bestudering van de Bijbel en dan vooral van het in het Grieks geschreven Nieuwe Testament. De Legenda aurea heeft daarom de kritiek van Reformatie én Contrareformatie niet doorstaan, maar bleef wel voortleven in de uitdrukking 'de hele santenkraam', waarmee zowel de beelden en schilderingen van de heiligen die de middeleeuwse kerken sierden alsook de legenden die over hen verteld werden, bedoeld waren. Toch is deze 'gouden gids' van blijvend historisch en iconografisch belang, omdat veel middeleeuwse beeldhouwwerken, teksten en schilderingen alleen te begrijpen zijn met kennis van deze Legenda aurea. De Legenda aurea, gedurende de vijftiende eeuw ook wel 'het Passionael' genoemd naar de vele lijdensgeschiedenissen, behoorde tot de meest gelezen en gebruikte boeken uit de late Middeleeuwen.

Enigszins vergelijkbaar met de Legenda aurea is de bundel Vitae patrum, ook wel Vitas patrum geheten, eveneens vertaald door Petrus Naghel, waarin de levens van de woestijnvaders beschreven worden.

• 
  Initiaal met Bernardus van Clairvaux, ca. 1290
• 
  Sint-Leodegarius en koning Childerik II, ca. 1290
• 
  "Saints in glory", pagina van een Engelse vertaling, 1493
• 
  Band van een Venetiaanse uitgave, 1576