Le Rouge et le Noir

Le Rouge et le Noir, Chronique de 1830 draagt als opschrift het citaat “La vérité, l’âpre vérité. DANTON" ("De waarheid, de bittere waarheid. DANTON"). Vanaf het begin beschrijft Stendhal met precisie het decor van het stadje Verrières sur le Doubs en de sociale en politieke situatie, en schept daarmee de sfeer waarin de geestesgesteldheid van de held zich ontwikkelt.

Julien Sorel is de derde zoon van de oude Sorel, een houtzager die neerkijkt op alles wat met intelligentie te maken heeft. Zo minacht hij ook zijn zoon, wanneer deze al snel een begaafd student blijkt te zijn. In tegenstelling tot zijn broers heeft Julien geen goede lichaamsbouw om hard werk te verrichten, en zijn nieuwsgierigheid zorgt ervoor dat hij op alle mogelijke manieren wil bijleren (wat zijn vader luieren noemt). Aangezien de jongen het Nieuwe Testament uit het hoofd kan opzeggen, kan hij rekenen op de bescherming van pastoor Chélan, de pastoor uit het dorp. Julien kent ook het boek ‘Herinnering aan Sint-Helena’ tot in de kleinste details, hij koestert vreemd genoeg ook een grenzeloze bewondering voor Napoleon Bonaparte, die hij tegelijkertijd beschouwt als een god en als een voorbeeld bij uitstek van een succesvol man. Omdat zijn familie hem zonder ophouden belachelijk maakt of met geweld behandelt, neemt pastoor Chélan hem in bescherming. Meneer de Rênal, de burgemeester van Verrières, neemt Julien op aanraden van de pastoor aan als gouverneur voor zijn kinderen. Daarna laat Chélan Julien zijn intrede doen in het seminarie. Dit zijn de eerste stappen van Julien in de wereld van de provinciale bourgeoisie. Ondanks zijn verlegen karakter, slaagt hij er langzaam aan in om mevrouw De Rênal te verleiden. Zij is een nogal knappe jonge vrouw, die echter op net zo'n naïeve manier verlegen is als hij.

Het leven van Sorel bij de familie De Rênal wordt dus beheerst door zijn passie voor mevrouw De Rênal en zijn onmetelijke ambitie. Hij droomt ervan om een tweede Napoleon Bonaparte te worden. Hierdoor staat zijn leven in het teken van de hypocrisie: op het kasteel van de heer De Rênal moet hij zijn gevoelens voor zijn geliefde verbergen en tegenover de pastoor zijn adoratie voor Napoleon. Op het kasteel wint de jongeman al snel de harten van de kinderen en maakt er een gewoonte van zijn zomeravonden door te brengen in het gezelschap van mevrouw De Rênal, die hem aangenaam verrast wanneer zij hem een cadeau probeert te geven. De trots van de jongeman bevalt de dromerige jongedame, die het stadsleven niet kent. Ze valt voor hem zonder het te beseffen. Zijn lichtgeraaktheid en zijn trots zullen echter gauw alles kapotmaken: de loonsverhoging van meneer De Rênal slaat hij af en de avances van Elisa, het kamermeisje van mevrouw De Rênal, verwerpt hij.
Elisa blijft niet bij de pakken zitten en stuurt een roddel de wereld in over de gevoelens tussen Julien en mevrouw De Rênal. Enkele jaloerse mensen in Verrières beginnen te roddelen (Julien was een veelbesproken man geworden). Uiteindelijk bereikt het nieuws ook meneer De Rênal: in een anonieme brief wordt hem het overspel van zijn vrouw onthuld.

Hoewel hij deze roddels niet gelooft, beslist de burgemeester van Verrières de samenwerking met zijn gouverneur stop te zetten. Julien verlaat, op aanraden van pastoor Chélan, het familiedomein en treedt in in het seminarie van Besançon.
Voordat Julien vertrekt, heeft hij nog een laatste gesprek met mevrouw De Rênal. Ze komt bij hem koud over terwijl ze hem nog steeds een warm hart toedraagt. Dat misverstand dat zal tragische gevolgen hebben. De ongeduldige Julien verwart gereserveerdheid en onverschilligheid.

In het seminarie van Besançon wordt Julien gehaat door zijn kameraden, een soort van uitgehongerde boeren voor wie het grootste verlangen het avondmaal van spek met eieren is. Hij maakt er kennis met abt Pirard, die wel zijn ambitie doorziet maar die hem ook zal beschermen. Julien zal er enkele moeilijke momenten doorstaan tot de dag waarop abt Pirard hem voorstelt om de secretaris van de markies de La Mole te worden. Daarna vertrekt hij naar Parijs om in dienst te treden bij de bekende aristocraat.

De markies De La Mole, een invloedrijke persoonlijkheid afkomstig uit de buitenwijk Saint-Germain, merkt zeer vlug dat Julien erg intelligent is. Julien ontmoet er ook de dochter van de markies, Mathilde, een vrouw met een opvallende en niet onopgemerkte persoonlijkheid uit de jonge Parijse aristocratie. Ondanks haar talrijke huwelijkskandidaten van hoge klasse en de bescheiden afkomst van Julien wordt ze al gauw verliefd op hem. In haar ogen is hij een adellijke en trotse ziel alsook een fitte geest die fel contrasteert met de apathie van de aristocraten uit haar salon. Er ontstaat een onstuimige passie tussen de twee jonge mensen, bij de ene uit ambitie en bij de andere om de verveling te ontvluchten. Ze bekent hem later dat ze zwanger is en brengt haar vader ervan op de hoogte dat ze graag met de jonge secretaris zou trouwen. Mathilde slaagt er uiteindelijk niet in om haar vader volledig van haar trouwplannen met Julien te overtuigen, maar in afwachting van een besluit laat de markies Julien tot edelman benoemen en verschaft hem ook een functie als luitenant van de huzaren in Straatsburg. De zoon van de schrijnwerker wordt zo M. de ridder Julien Sorel de la Vernaye.
Mathilde de La Mole vraagt vervolgens uitdrukkelijk aan haar geliefde om haar naar Parijs te vergezellen: De markies De La Mole verwerpt het huwelijk nadat hij een brief van mevrouw De Rênal ontvangen heeft waarin de onzedelijkheid van haar voormalige geliefde aangekaart wordt (op uitdrukkelijk advies van haar pastoor).

Julien, onverschrokken als hij is, gaat vervolgens van Parijs naar Verrières, waar hij de kerk binnengaat en tijdens de mis tot twee maal toe op zijn voormalige meesteres schiet. Op dat moment beseft hij echter niet dat het hem niet gelukt is haar om het leven te brengen.
Hij wacht vervolgens in de gevangenis de dag van zijn vonnis af, in de gevangenis waar Mathilde hem dagelijks komt opzoeken. Maar door haar opdringerige heldhaftigheid ontmoedigt ze haar geliefde. Ze onderneemt verschillende pogingen, eerst onder een pseudoniem en later onder haar echte naam, om hem vrijgesproken te krijgen, onder meer door de meest invloedrijke geestelijke van Besançon een bisschoppelijke brief onder de neus te duwen. Ondertussen probeert mevrouw De Rênal het proces in het voordeel van Julien te krijgen door de juryleden te schrijven dat het een grote vergissing zou zijn en dat ze hem vrijwillig zijn ‘stuntelige’ daad vergeeft.

Ondanks een publieke volksraadpleging met betrekking tot de zaak van de jonge Sorel, slaagt meneer Valenod (die deel uitmaakt van de jury) er in Julien tot de guillotine te veroordelen, ten gevolge van een uitdagende toespraak waarin de hogere klasse en de gevestigde orde werden beschuldigd. Bij de ontknoping van het vonnis hoopten Mathilde en mevrouw De Rênal nog in beroep te kunnen gaan, maar voor Julien was niets anders weggelegd dan de guillotine. Madame de Rênal die ondanks de tegenkanting van haar man in Besançon was gaan wonen, krijgt de toelating om Julien te bezoeken. Julien voelt voor haar opnieuw een grenzeloze passie. Ondanks alle opofferingen die ze wilde doen, legde Julien zich bij zijn lot neer.

Net na de executie van Julien koopt Fouqué (zijn eeuwige vriend) Juliens lichaam vrij bij de beul. Mathilde vraagt om het hoofd van de vader van haar kind te zien. Ze neemt het hoofd van Julien vast en kust het op het voorhoofd. Ze zal zelf het hoofd naast het graf begraven, in een grot niet ver van Verrières, waar Julien vaak kwam. Mevrouw De Rênal zou zich ontfermen over hun kind, maar ze sterft zelf drie dagen na Julien.

Voor de plot van zijn roman liet Stendhal zich in de eerste plaats inspireren door de zaak-Berthet, die zich afspeelde in Brangues, een klein dorpje in zijn departement Isère. Antoine Berthet was de zoon van bescheiden handarbeiders. Een priester merkt al snel zijn intelligentie op en stuurt hem op seminarie. Nadat hij door de jury van Isère veroordeeld werd, bezocht zijn vriendin hem bij de executie. Zijn zwakke gezondheid zette Berthet ertoe aan het seminarie en de te zware levensomstandigheden te verlaten, en om werk te zoeken. Hij werd huisleraar voor de kinderen van de familie Michoud. Kort daarna werd hij de minnaar van Madame Michoud, maar hij moest haar al vlug weer verlaten.

Na een volgend verblijf in een seminarie, een vermaarder dan het vorige (dat van Grenoble) vond Berthet nogmaals werk als huisleraar, deze keer bij een familie van adel: de familie Cordon, waar hij de dochter van zijn werkgever verleidde, die hem voortdurend achtervolgde.
Berthet was zeer verbitterd, omdat hij ondanks zijn grote intelligentie geen carrière wist te maken, en besloot zich te wreken. Op het moment dat de pastoor de mis aan het opdragen was in de dorpskerk stormde hij binnen en schoot zijn oude geliefde, mevrouw Michoud, neer.
Zijn proces vond plaats in december 1827, en een paar maanden later, op 23 februari 1828, werd hij op 25-jarige leeftijd geëxecuteerd.

Le Rouge et le Noir is tevens een historische roman, waarin Stendhal een beeld tracht te schetsen van de maatschappelijke context waarbinnen de Julirevolutie van 1830 plaatsvond. De sociale structuur van het Frankrijk van toen en de tegenstellingen tussen de hoofdstad en het platteland, de adel en de burgerij en tussen de jansenisten en de jezuïeten lopen als een rode draad door het verhaal.

Een psychologische roman

Volgens Nietzsche is Stendhal "de laatste grote Franse psycholoog":

In Le Rouge et le Noir wordt Julien Sorel uitgebreid onder de loep genomen. Ambitie, liefde, verleden, alles wordt geanalyseerd. De lezer volgt met een groeiende interesse zijn kronkelige gedachtegang, die zijn handelen bepaalt. Mathilde de la Mole en mevrouw De Rênal worden eveneens uitgebreid beschreven. Hun even grote liefde voor Julien wordt belicht. Iedereen wordt door de pen van Stendhal tot in het kleinste detail beschreven.