Hongaars werkwoord

Bij de werkwoordvervoeging speelt de klinkerharmonie een grote rol. Dat houdt in dat de uitgangen en de tekens moeten worden gekozen op grond van de klinker in de stam van het (enkelvoudige) werkwoord. Er worden twee of drie groepen van klinkers onderscheiden:

De volgende typen uitgangen en tekens moeten daarbij worden onderscheiden:

• 1. niet-harmonische vormen, dat wil zeggen dat er slechts een vorm is van de uitgang, bijvoorbeeld -ik bij de zogenaamde "ik-werkwoorden".
• 2. twee harmonische vormen, dat wil zeggen dat er twee vormen zijn van de uitgang of het teken, bijvoorbeeld het teken voor de voorwaardelijke wijs is -ná, -né.
• 3. drie harmonische vormen, dat wil zeggen dat er drie vormen zijn van de uitgang of het teken, bijvoorbeeld het teken voor de verleden tijd is in veel gevallen -ott, -ett of -ött (maar vaak is het slechts één vorm: -t).

De vervoeging van het werkwoord (de werkwoordsvorm) is mede afhankelijk van de aard van het lijdend voorwerp. Er wordt onderscheid gemaakt tussen "onbepaalde" werkwoordvervoeging en "bepaalde" werkwoordvervoeging.

De onbepaalde, eerste of subjectieve vervoeging

Deze wordt gebruikt als er geen lijdend voorwerp is, als het werkwoord onovergankelijk is, of als het lijdend voorwerp onbepaald is. Het lijdend voorwerp is "onbepaald" als het in de eerste of tweede persoon is ("mij" of "jou"), als het geen bezitsaanduiding heeft, als er geen aanwijzend voornaamwoord voor staat, en als er geen impliciete verwijzing is naar een al eerder genoemd lijdend voorwerp.

De bepaalde, tweede of objectieve vervoeging

Deze wordt gebruikt als het lijdend voorwerp bepaald is; het is dan specifiek en (soms impliciet) duidelijk waarover het gaat. Voorbeeld van een impliciet bepaald lijdend voorwerp: azt nem értem! = ik begrijp dat niet! Het is niet nodig azt = dat te zeggen, omdat uit het zinsverband het wel duidelijk wordt waarover het gaat. Het lijdend voorwerp is "bepaald" als er een bepaald lidwoord voor staat (a, az = de, het), als er een aanwijzend voornaamwoord staat voor het lijdend voorwerp (ezt = dit/deze, azt = dat/die, ezeket = deze, azokat = die), als er een bezitsuitgang achter het lijdend voorwerp staat (mijn, jouw, ...), als het het lijdend voorwerp al eerder ter sprake is geweest en het bekend wordt verondersteld, als het lijdend voorwerp een 3^de persoon betreft (őt = hem, haar, Önt = u, őket = hen, ...), als het lijdend voorwerp gaat om een eigennaam, zoals van een persoon of plaats (Pétert, Budapestet), en als er verwezen wordt naar iets/iemand die al eerder genoemd is.

Een aparte veelvoorkomende derde type vervoeging bestaat er bij de 1^ste persoon enkelvoud (ik) als het lijdend voorwerp 2^de persoon (téged = jou - wordt niet genoemd!, benneteket = jullie) is. Voorbeeld: Szeretlek = Ik houd van jou; Látlak beneteket = Ik zie jullie. Vergelijk látok = ik zie met een onbepaald lijdend voorwerp; látom = ik zie hem/haar/het met een bepaald lijdend voorwerp.

In het Hongaars zijn er drie wijzen: de aantonende wijs of indicatie, de aanvoegende of voorwaardelijke wijs en de aansporende of gebiedende wijs. Alleen de aantonende wijs kent twee werkwoordstijden: een tegenwoordige en een verleden tijd.

De werkwoordvervoeging is in schema: stam van het werkwoord + teken + persoonsuitgang. De stam van het werkwoord is de vorm die gevonden wordt in het woordenboek: 3^de persoon enkelvoud (zonder de eventuele -ik uitgang). Het teken geeft de tijd en de wijs aan. De persoonsuitgang geeft de persoon, het getal en de aard van het lijdend voorwerp aan.

De belangrijkste wijs is de aantonende wijs (kijelentő mód), die voorkomt in 2 tijden: de tegenwoordige tijd (jelen idő) en de verleden tijd (múlt idő), de -t is het teken voor de verleden tijd en staat voor de uitgangen, in sommige gevallen is het -ott/-ett/-ött.

De voorwaardelijke wijs (feltételes mód) wordt onder andere gebruikt voor (zeer) beleefde verzoeken.

De gebiedende/aansporende wijs (parancsoló mód, felszólító mód) in de tegenwoordige tijd kan gebruikt worden voor alle personen, bijvoorbeeld írjak? = zal/moet ik schrijven?, írj(ál) = schrijf, írjunk = laten we schrijven.

De verleden tijd van de voorwaardelijke wijs (irrealis van het verleden) wordt gevormd met de verleden tijd plus het hulpwoord volna. Voorbeeld: írtam volna = ik zou geschreven hebben.

Er is geen aparte toekomende tijd. De toekomst wordt met een hulpwerkwoord (fog = zullen) aangegeven, maar daarvoor wordt ook een bijwoord gebruikt: majd = dan. Ook worden wel werkwoorden gebruikt die een beweging aangeven zoals jön = komen; megy = gaan gebruikt, bijvoorbeeld: megyek vásárolni = ik ga boodschappen doen, jövünk takarítani = wij komen schoonmaken.

Voltooide tijden ontbreken. Voltooide handelingen uit het verleden kunnen worden aangegeven met voorvoegsels als meg- of el- voor de werkwoorden, of de verleden tijd wordt gebruikt.
Voorbeeld: csinált = hij maakte ↔ megcsinálta = hij heeft het gemaakt; olvasta = hij las het ↔ elolvasta = hij heeft het (uit)gelezen.

De tegenwoordige tijd wordt gebruikt voor gebeurtenissen en handelingen die in het heden van de spreker plaatsvinden. Voorbeeld: Olvasok.=Ik lees.
Daarnaast wordt de tegenwoordige tijd wel gebruikt voor de toekomst met behulp van het bijwoord majd=dan. Voorbeeld: Majd megyek.=Ik zal gaan, letterlijk: Dan ik ga.

Er is een standaard werkwoordvervoeging voor de tegenwoordige tijd en drie regelmatige varianten op grond van het eind van de stam:

1. de werkwoorden waarvan de stam eindigt op een sisklank (sibilant) (voorbeelden: olvas = lezen, néz = kijken),
2. werkwoorden waarvan de stam eindigt op een dubbele medeklinker of op -ít (voorbeelden: tart = houden, segít = helpen), en
3. de zogenaamde ik-werkwoorden: achter de stam komt in de 3^de persoon enkelvoud de uitgang -ik. Voorbeeld: lakik = wonen). Bij ik-werkwoorden kan de stam ook eindigen op een sisklank en/of eindigen op op twee medeklinkers (voorbeeld: fürdik = baden; fekszik = liggen is onregelmatig).

Het hoofdtype van de regelmatige vervoeging met voorbeelden staat in onderstaande tabel:

De werkwoorden waarvan de stam eindigt op een sisklank (-s, -sz, -z) vormen de eerste variant van de werkwoordvervoeging van de tegenwoordige tijd. De drie mogelijke uitgangen in de 2^de persoon enkelvoud zijn: -ol/-el/-öl, afhankelijk van de klinkerharmonie. Voorbeeld: olvas=hij leest wordt olvasol=jij leest.

Sommige persoonsuitgangen beginnen met een-j (-juk/-jük, -játok, -ják). In die gevallen assimileert de eindmedeklinker van de stam met de -j, zodat de eindmedeklinker verdubbelt.

De werkwoorden waarvan de stam eindigt op twee medeklinkers of stam eindigt op lange klinker + t (meestal -ít) vormen de tweede kleine variant van de werkwoordvervoeging in de tegenwoordige tijd. De twee mogelijke uitgangen in de 2^de persoon enkelvoud zijn: -asz/-esz, afhankelijk van de klinkerharmonie. Daarnaast heeft de 2^de persoon meervoud drie harmonische vormen: -otok/-etek/-ötök en de 3^de persoon meervoud twee harmonische vormen: -anak/-enek

Werkwoorden waarvan de stam eindigt op twee medeklinkers, of de werkwoordstam eindigt op -ít krijgen een met een voorloopklinker verlengde uitgang bij de infinitief, de 2^de persoon (eenkelvoud en meervoud) en de 3^de persoon meervoud, bijvoorbeeld bij old = oplossen, tanít = onderwijzen, fest = schilderen, segít = helpen, önt = gieten, sűrít = comprimeren, verdichten.

De ik-werkwoorden zijn werkwoorden waarvan de stam (3^de persoon enkelvoud) verlengd is met -ik. In de 1^ste persoon ev. wordt de uitgang -om/-em/-öm, die ook gebruikt worden in de bepaalde vervoeging. Voorbeeld: de stam lakik=hij woont, wordt in de 1^ste persoon e.v.: lakom=ik woon. Veel van de ik-werkwoorden zijn intransitief (zij kunnen geen lijdend voorwerp bij zich hebben), zodat meestal alleen de onbepaalde vervoeging van toepassing is.

Waar het Nederlands een onvoltooid en een voltooid verleden tijd kent, heeft het Hongaars slechts één verleden tijd (múlt idő), bijvoorbeeld: Mentem = Ik ging / Ik ben gegaan.

De vervoeging van het werkwoord voor de verleden tijd bestaat uit:

De stam van het werkwoord is dezelfde als in de tegenwoordige tijd, met uitzondering van onder andere de sz/v-stammen: eszik (eten) → evett, iszik (drinken) → ivott. Daarnaast zijn er nog een aantal algemeen voorkomende onregelmatige werkwoorden als jönni = komen, menni = gaan en lenni = zijn, worden.

Het teken -t voor de verleden tijd wordt achter de stam van het werkwoord voor de persoonsuitgang geplaatst. Gewoonlijk is dit teken een -t, maar het teken -ott/-ett/-ött wordt gebruikt in de 3^de persoon enkelvoud van de onbepaalde vervoeging. Hiervoor zijn regels, maar ook kan het woordenboek geraadpleegd worden. Er zijn voor de vorming van de verleden tijd drie belangrijke groepen van werkwoorden. De meest voorkomende vervoeging is volgens de hybride groep 1, die een combinatie lijkt van groep 2 en groep 3. De vervoeging in groep 2 en groep 3 zijn geheel regelmatig.

Groep 1 heeft de meest voorkomende wijze van vervoegen; deze is gemengd. In groep 1 is het teken -t in bijna alle personen, alleen bij de 3^de persoon enkelvoud is het teken -ott/-ett/-ött. Hierachter worden de persoonsuitgangen geplaatst, zoals staat in onderstaande tabel:

Groep 2 en groep 3 zijn geheel regelmatig. In groep 2 is het teken -t in alle personen. Groep 2 bestaat uit werkwoorden waar de werkwoordstam eindigt op -j, -l, -n, -r of waar de werkwoordstam bestaat uit 2 lettergrepen met de laatste eindigend op -ad, -ed. Hierachter worden de persoonsuitgangen geplaatst, die dezelfde zijn als die in groep 1.

Groep 2

Tijd en groep:	Verleden tijd, groep 2 - Múlt idő						Voorbeelden verleden tijd, groep 2
Bepaaldheid:	Onbepaalde vervoeging (I)			Bepaalde vervoeging (II)			Onbepaalde vervoeging (I)			Bepaalde vervoeging (II)
Stam werkwoord met:	Voor- klinkers	Achterklinkers		Voor- klinkers	Achterklinkers		Voor- klinkers	Achterklinkers		Voor- klinkers	Achterklinkers
		zonder of met lipronding			zonder of met lipronding			zonder of met lipronding			zonder of met lipronding
Stam-einde: →	-j, -l, -n, -r; 2 lettergrepen +ad, +ed						vár (ver)wachten	kér vragen, verzoeken	lök duwen	vár	kér	lök
Persoon:↓
ik (én)	-tam	-tem		-tam	-tem		vártam	kértem	löktem	vártam	kértem	löktem
jij (te)	-tál	-tél		-tad	-ted		vártál	kértél	löktél	vártad	kérted	lökted
hij,zij (ő)	-t			-ta	-te		várt	kért	lökt	várta	kérte	lökte
wij (mi)	-tunk	-tünk		-tuk	-tük		vártunk	kértünk	löktünk	vártuk	kértük	löktük
jullie (ti)	-tatok	-tetek		-tátok	-tétek		vártatok	kértetek	löktetek	vártátok	kértétek	löktétek
zij (ők)	-tak	-tek		-ták	-ték		vártak	kértek	löktek	várták	kérték	lökték
ik→jou (én→téged)	-talak	-telek					vártalak	kértelek	löktelek

In groep 3 is het teken -ott/-ett/-ött in alle personen. Groep 3 bestaat uit werkwoorden waar de werkwoordstam eindigt op -ít, waar de werkwoordstam eindigt op -medeklinker+t, of waar de werkwoordstam bestaat uit 1 lettergreep die eindigt op -t. Daarachter worden de persoonsuitgangen geplaatst. Voorbeelden zijn de werkwoorden tart = houden, bevatten, ért = begrijpen en önt = vullen.

Groep 3

Tijd en Groep:	Verleden tijd, groep 3 - Múlt idő						Voorbeelden verleden tijd, groep 3
Bepaaldheid:	Onbepaalde vervoeging (I)			Bepaalde vervoeging (II)			Onbepaalde vervoeging (I)			Bepaalde vervoeging (II)
Stam werkwoord met:	Voor- klinkers	Achterklinkers		Voor- klinkers	Achterklinkers		Voor- klinkers	Achterklinkers		Voor- klinkers	Achterklinkers
		zonder lipronding	met lipronding		zonder lipronding	met lipronding		zonder lipronding	met lipronding		zonder lipronding	met lipronding
Stam-einde: →	-ít; -medeklinker+t; 1 lettergreep +t						tart houden, bevatten,	ért begrijpen	önt vullen	tart	ért	önt
Persoon:↓
ik (én)	-ottam	-ettem	-öttem	-ottam	-ettem	-öttem	tartottam	értettem	öntöttem	tartottam	értettem	öntöttem
jij (te)	-ottál	-ettél	-öttél	-ottad	-etted	-ötted	tartottál	értettél	öntöttél	tartottad	értetted	öntötted
hij,zij (ő)	-ott	-ett	-ött	-otta	-ette	-ötte	tartott	értett	öntött	tartotta	értette	öntötte
wij (mi)	-ottunk	-ettünk	-öttünk	-ottuk	-ettük	-öttük	tartottunk	értettünk	öntöttünk	tartottuk	értettük	öntöttük
jullie (ti)	-ottatok	-ettetek	-öttetek	-ottátok	-ettétek	-öttétek	tartottatok	értettetek	öntöttetek	tartottátok	értettétek	öntöttétek
zij (ők)	-ottak	-ettek	-öttek	-ották	-ették	-ötték	tartottak	értettek	öntöttek	tartották	értették	öntötték
ik→jou (én→téged)	-ottalak	-ettelek	-öttelek				tartottalak	értettelek	öntöttelek

Naast de aantonende wijs is er de voorwaardelijke wijs (feltételes mód): de voorwaardelijke wijs wordt onder andere gebruikt voor (zeer) beleefde verzoeken. Het teken is ná/-né, alleen in de onbepaalde vervoeging, 3de persoon enkelvoud is het -na/-ne.

De derde wijs is de aansporende of gebiedende wijs (parancsoló/felszólító mód) in de tegenwoordige tijd. De stam van de gebiedende wijs bestaat uit de korte vorm voor de 2^de persoon enkelvoud van de onbepaalde vervoeging; dit is gewoonlijk de werkwoordstam + j (de lange vorm heeft -jál/-jél). Van de stam worden de andere vormen van afgeleid. De gebiedende wijs kan gebruikt worden voor alle personen, bijvoorbeeld írjak? "zal/moet ik schrijven?", írj(ál) "schrijf", írjunk "laten we schrijven".

De persoonsuitgangen beginnen met een-j (-juk/-jük, -játok, -ják). Dat heeft gevolgen bij verschillende typen werkwoordstammen en werkwoordgroepen.

Er is geen aparte toekomende tijd (met uitzondering van lesz = zal zijn, worden) maar de toekomst kan worden uitgedrukt:

• met behulp van het bijwoord majd = dan + de tegenwoordige tijd: Majd megyek. = Ik zal gaan. (letterlijk: Dan ik ga.)
• met het hulpwerkkwoord fog: Fogok menni = Ik zal gaan; Fogsz menni? = Zal je gaan?

Vaak kan ook de tegenwoordige tijd gebruikt worden voor iets in de toekomst, net als in het Nederlands: Horgászni megyek.=Vissen ga ik.

De stam van het werkwoord van = is hoort bij het infinitief lenni = zijn. Dit werkwoord heeft twee wijzen van gebruik:

1. zijn in de betekenis van zich (op een plaats) bevinden. Dan is de vervoeging in overeenstemming met het gewone gebruik van werkwoorden.

   Voorbeeld: Otthon van = Hij/Zij/Het is thuis.

2. zijn als koppelwerkwoord. In de 3^de persoon wordt is weggelaten in het Hongaars.

   Voorbeelden: Ő tanár van = Hij/Zij is leraar, Rosz az idő = Het weer is slecht.

Het werkwoord "lenni" = zijn heeft ook nog de betekenis zullen zijn, worden, waarbij nog een tweede stam hoort: lesz = zal zijn, worden (een soort toekomende tijd). Er wordt dan een andere vervoeging gebruikt. Het is ook in de derde persoon tegenwoordige tijd aanwezig. Gewoonlijk wordt het persoonlijk voornaamwoord weggelaten.

Voorbeeld: (ő) tanár lesz = hij/zij wordt leraar of hij/zij zal leraar zijn.

Er is een expliciete vorm van het werkwoord "lenni" in het geval van plaatsaanduidingen en in een aantal andere gevallen:

ő itt van = hij/zij/het is hier, ők itt vannak = zij zijn hier, nyolc fok van = het is acht graden, öt óra van = het is vijf uur.

Bij het werkwoord zijn bestaat er een ontkennende vorm in de derde persoon met de betekenis (er) niet zijn:

nincs = hij/zij/het is (er) niet en nincsenek = zij zijn (er) niet.

In alle andere personen gebruikt men een vorm van lenni, bijvoorbeeld: (én) nem itt vagyok = hier ik ben niet.

Voor het werkwoord hebben is er in het Hongaars geen apart equivalent. De constructie die in dit geval gebruikt wordt bestaat uit een meewerkend voorwerp (3^de naamval, datief) en een bezit met bezitsuitgang. Het komt ongeveer overeen met Aan/voor [de bezitter] is [zijn bezit]. Dit betekent dan: [De bezitter] heeft (een) [bezit]. Het geheel wordt meestal korter en eenvoudiger gezegd door weglating van het meewerkend voorwerp. Voorbeelden:

Er is ook nog een werkwoord birtokol = bezitten, hebben, dat slechts weinig gebruikt wordt.

Er zijn enkele veel gebruikte onregelmatige werkwoorden, zoals in onderstaande tabel. Vaak zijn deze werkwoorden in andere tijden en wijzen ook onregelmatig.

tegenwoordige tijd van enkele veelgebruikte onregelmatige werkwoorden

					-ik werkwoorden
infinitief: →	menni gaan	jönni komen	hinni geloven	tenni doen, zetten	enni eten	inni drinken	aludni slapen	feküdni liggen
stam: →	megy	jön	hisz	tesz	eszik	iszik	alszik	fekszik
persoon:↓
ik (én)	megyek	jövök	hiszek	teszek	eszem	iszom	alszom	fekszem
jij (te)	mész	jösz	hiszel	teszel	eszel	iszol	alszol	fekszel
hij,zij (ő)	megy	jön	hisz	tesz	eszik	iszik	alszik	feszik
wij (mi)	megyünk	jövünk	hiszünk	teszünk	eszünk	iszunk	alszunk	fekszünk
jullie (ti)	mentek	jötök	hisztek	tesztek	esztek	isztok	aludtok	feküdtek
zij (ők)	mennek	jönnek	hisznek	tesznek	esznek	isznak	alszanak	fekszenek