Heilige Stede

Fragment van de oude schilderij in de H. Stede, in: Katholieke Illustratie 1894

De Kapel ter Heilige Stede (r.k.) / Nieuwezijds Kapel (prot.-chr.), met het nog niet gedempte Rokin. Foto van vóór 1908.

Interieur tijdens de afbraak; 1908.

Opstelling van de bouwfragmenten bij het Rijksmuseum rond 1910.

De Mirakelkolom op het Rokin in 1988.

De huidige situatie vanaf het Rokin gezien.

In 1421 en 1452 brandden de bestaande kapellen deels af bij de grote stadsbranden van Amsterdam, waarbij de monstrans met de hostie zouden zijn gespaard. Steeds werd op dezelfde plek de Kapel ter Heilige Stede herbouwd ofwel hersteld. Elk jaar vonden er een sacramentsprocessie en zelfs een sacramentsmarkt plaats om het voorval te herdenken en werd er een plechtige Hoogmis opgedragen.

Bij de Beeldenstorm van 1566 probeerde een groep vrouwen het kerkgebouw nog te beschermen tegen de plunderaars, maar tevergeefs: bijna alles in de kapel werd kort en klein geslagen en de Hostie van Mirakel raakte vermist (die zou zich in een mirakelkist hebben bevonden). Bij de Alteratie in 1578 werd de kapel van de Katholieken afgenomen en ging over in handen van de protestanten, die hem eerst ontwijdend in gebruik namen als paardenstal en opslag. Vervolgens werd er de protestantse Nieuwezijds Kapel in gehuisvest. De functie van mirakelkerk was overigens al sinds de 16e eeuw overgenomen door de rooms-katholieke schuilkerk aan het Begijnhof.

De processie werd verboden. In 1881 ontdekten de katholieke Amsterdammers Joseph Lousbergh en Carel Elsenburg echter een document uit 1651 waarop de processieroute was aangegeven en besloten dat jaar de processie nieuw leven in te blazen. Dit sloeg aan en de Stille Omgang was geboren; een stille tocht vanwege het processieverbod.

De kapel bleef in protestantse handen en die wilden geen katholieken zien terugkeren in de kapel. De Nederlandse Hervormde gemeente besloot in 1908 het hele gebouw te slopen met als argument dat de dure grond waarop deze stond beter kon worden verkocht, omdat men het geld wel beter kon gebruiken dan voor de Nieuwezijds Kapel. De katholieken protesteerden hevig tegen deze in hun ogen overduidelijke pesterij, die mede een gevolg was van het succes van de Stille Omgang. De katholieken konden echter niks uitrichten en nadat het gebouw buiten gebruik was gesteld lieten de hervormden de cultureel-historisch zeer waardevolle kapel met de grond gelijk maken.

Een oude toegangspoort uit de 16e eeuw van de Heilige Stede is te vinden in de Enge Kapelsteeg, Wijde Kapelsteeg. Op het dak van de schuilkerk De Papegaai in de Kalverstraat werd de dakruiter opgenomen. De Sint-Nicolaaskerk in Jutphaas kwam in het bezit van het orgelfront uit het eerste kwart van de 16e eeuw. Dit orgelfront werd later opnieuw gepolychromeerd.[1]

Kolommen en andere bouwfragmenten van de kapel werden door architect Pierre Cuypers overgeplaatst naar de tuin van het Rijksmuseum Amsterdam. Ten behoeve van de uitbreiding van de Druckeruitbouw werden ze elders opgeslagen, waarna ze op Frankendael in de Watergraafsmeer terecht kwamen. Later werden ze verplaatst naar de gemeentewerf op het terrein rond de voormalige Synagoge Uilenburg. Na een ontruiming van de huurder, de beeldhouwer Hans 't Mannetje, zijn in 1988 delen verkocht als decoratie-elementen en geveild. Enkele bouwfragmenten zijn gered. Op het Rokin staat sinds 1988 de Mirakelkolom opgesteld, samengesteld uit resterende bouwfragmenten.

Op de plek werd in 1912 de nieuwe Nieuwezijds Kapel gebouwd naar een ontwerp van Christiaan Posthumus Meyjes sr.. Deze kapel is kleiner en de overgebleven grond kreeg een winkelbestemming. De kapel verloor zijn religieuze bestemming in de jaren zestig en werd een zalencentrum, veilingzaal, moskee en plek voor houseparties. In 2005 werd deze verhuurd aan een Britse uitbater, die er de toeristenattractie Amsterdam Dungeon en het zalencentrum Park Plaza in heeft gehuisvest.

Bij de opgravingen ervoor werden onder de vloer enkele honderden grafzerken teruggevonden, waarvan sommige dateren uit het einde van de 16e eeuw. In 2007 werd het gebouw en de omliggende winkels door de protestantse kerk voor bijna 40 miljoen euro verkocht, en kwam het in handen van een particuliere monumentenstichting.

Zie de categorie Nieuwezijds Kapel (1347) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.