Haagse grachtengordel

De Haagse Beek voerde water uit de duinen aan richting het Hof en de latere Hofvijver. De afvoer van dit beekwater geschiedde met een spuikanaal dat in Den Haag het Spoye (Spui) ging heten. In 1345 werd dit kanaal, dat de eerste Haagse gracht kan worden genoemd, verbreed en door het graven van het Zieke en in het verlengde daarvan de Haagse Trekvliet aangesloten op de Vliet die tussen Delft en Leiden loopt. In 1595 werd het Spui verder verbreed. Als vanzelfsprekend werd het Spui hét transportkanaal van Den Haag en groeide de stad die richting uit. De basis voor wat nu het Spuikwartier wordt genoemd, werd gelegd.

Vanaf het midden van de 14de eeuw tot het einde van de 15de eeuw groeide den Haghe – zoals Den Haag toen werd genoemd – onstuimig. De uitbreiding gebeurde in de richting van Rijswijk en de Haagse Trekvliet, Haagse Vliet of Haagvliet, op het veengedeelte van de stad. Wagenstraat en Venestraat ontstonden in die tijd. In de buurt rond die twee straten ontstond laken- en bierproductie. Eén van eerste grachten was de Lange Gracht die op de plek van de huidige Gedempte Burgwal en de Gedempte Gracht lag. Een andere was de Voldersgracht die haaks op de Lange Gracht werd gegraven. (Het vollen in de lakenindustrie was het platstampen – met de blote voeten – van het geweven laken in een bak met boter en urine.) De buurt rond de huidige Raamstraat kende ook lakennijverheid en had een aantal slootjes die op de Lange Gracht uitkwamen. (De Raem sloeg op de ramen waarop de lakense stof werd opgerekt.) Onder de Lange Gracht lag een buurtje dat het Padmoes werd genoemd. Deze verdween toen rond 1650 met de bouw van de Nieuwe Kerk werd begonnen. Tussen 1524 (het bieroproer) en 1575 regeerde tegenspoed in Den Haag. Zo deed in 1525 met de verbranding van Jan de Bakker de inquisitie in Den Haag haar intrede. De lakennijverheid ging zeer slecht en in 1528 werd Den Haag door Gelderse troepen geplunderd en de opstand tegen de Spaanse overheersing liep op grote verwoestingen en hongersnood uit. Het Hof van Holland was naar Delft uitgeweken en keerde pas in 1576 terug naar Den Haag. Daarna ging het weer wat beter met de stad. Prins Maurits besloot in 1585 Den Haag tot zijn residentie te maken en daarmee keerde er weer wat rust in de stad terug. Van grote betekenis was ook het feit dat de Staten-Generaal in 1587 besloot zich definitief in Den Haag te vestigen. Dat is de situatie tot op heden.

Den Haag 1616 (Cornelis Bos en Jurifaes Jacobsz van Harn, 1616)

Groei van de stad begon pas weer rond 1585 ten oosten van het Spui. Er was geen sprake van een vooropgezet plan bij deze uitbreiding. Men was bijzonder praktisch in het feit dat men een waterverbinding tussen het Spui en een ontbost deel van het Haagse Bos nodig had. Het bewuste deel was de plek waar nu het Malieveld ligt en ze was verkozen af te graven vanwege de lucratieve prijs voor zand op dat moment. Het besluit tot het graven van deze verbinding viel in 1594. Deze Nieuwe Vaart liep achter bestaande bebouwingen en kreeg daardoor een grillig verloop dat thans gedeeltelijk nog in het stratenpatroon van de binnenstad te volgen is: Kalvermarkt (globaal op de plek waar nu het ministerie van Defensie staat), Nieuwe Markt (thans Kalvermarkt/Wijnhaven), Fluwelen Burgwal, Herengracht en Prinsessegracht. Enige jaren later werden Turfgracht (met aan de ene zijde de Turfmarkt en de andere zijde Houtmarkt), de Schedeldoekshaven en de Ammunitiehaven aangelegd. Op een kaart van Cornelis Bos en Jurifaes Jacobs van Harn uit 1616 is deze uitbreiding te zien en kan als voltooid worden verondersteld.

Tijdens het Twaalfjarig Bestand werd de stad door de beslissing van Prins Maurits met een grachtengordel verrijkt. Een echt verdedigingswerk kan het niet worden genoemd; er waren geen forten en andere versterkingen. Ook was er geen sprake van dat aan de zuidzijde van de stad grote kades werden gebouwd zoals die thans te zien zijn. Allereerst waren er hier en daar kleine muurtjes en zandwallen bij de Singelsgracht, zoals bij het Westeinde, het Noordeinde en het Zieken. Deze stelden echter - als verdedigingswerken - niet veel voor. Daarnaast werden er huizen gebouwd die direct aan het water grensden, ook deze hadden geen enkele waarde voor de echte verdediging van Den Haag, maar het werd voor landlopers moeilijker om de stad ongezien binnen te komen. ’s Nachts werden wel alle bruggen omhooggehaald en werd er langs de singelsgrachten gepatrouilleerd. Wel was de voltooiing de opmaat voor uitbreiding van een aantal verbindende grachten. Zo ontstonden de Bierkade, Paviljoensgracht en Lutherse Burgwal.

Schematische weergave van alle Haagse grachten

In Den Haag is de aanduiding singelsgracht voor de hele grachtengordel van toepassing omdat het om één singel gaat; onderdelen ervan hebben meestal de naam van de windrichtingen. De naamgeving van deze singelsgrachten is:

• Tussen het huidige Zieken en de hoek van de Zuidwal met het Om en Bij heet ze Zuid Singelsgracht;
• Vanaf Zuidwal/Om en Bij tot Brouwersgracht heet Zuid West Singelsgracht;
• Vanaf de Brouwergracht tot het huidige Vaillantplein heet nog niet zo lang Houtzagerssingel maar is feitelijk nog Zuid West Singelsgracht;
• Tussen Vaillantplein en Loosduinsebrug is de West Singelsgracht en heet Zoutkeetsingel;
• De West Singelsgracht loopt verder tussen Loosduinsebrug en wat nu de Koningin Emmaplein heet;
• Het gedeelte tussen dat plein, langs de Noordwal en de Veenkade heet Noord West Singelsgracht;
• De bocht om langs de huidige Toussaintkade/Prinsessewal is weer een stukje West Singelsgracht;
• Vanaf het huidige Piet Heinplein tot het Smidswater heet Noord Singelsgracht;
• Tussen het Smidswater en de Prinsessegracht loopt de Gietkom; de Prinsessegracht loopt tot de huidige Herenbrug;

In 1705 werd de grachtengordel naar het noorden verlegd door de verlenging van de Prinsessegracht van de Kanonstraat naar de Houtweg. Zo ontstond de Nieuwe Uitleg en een statig huizenblok langs de Prinsessegracht.

• Vanaf Heerenbrug en langs de Zwarteweg/Boomsluiterskade heet het Oost Singelsgracht;
• Vanaf de plek waar de gracht weer naar het Zieken buigt, langs de Uilebomen/Boomsluiterskade heet het Zuid Oost Singelsgracht.

De meeste singelsgrachten hebben aan iedere kant een andere naam.

Turfmarkt rond 1900

Tussen de singelsgrachten ontstonden in het veengedeelte van de stad – de plek voor de arbeiderswijken – en vooral in het zuidoostelijk deel ervan havens voor de overslag van goederen. Deze stadswijk werd later Spuikwartier genoemd. Het betreft de:

• Nieuwe Haven
• Turfmarkt/Houtmarkt/Turfgracht
• Wijnhaven (na demping Nieuwe Markt genoemd)
• Schedeldoekshaven
• Ammunitiehaven
• Amsterdamse en Stille Veerkade
• Lange gracht (later Gedempte Burgwal en Gedempte Gracht)

Gedempte Paviljoensgracht

In het andere deel van de stad, waar een klein aantal verbindingsgrachten buiten het Spuikwartier ontstond, waren de:

• Paviljoensgracht en Lutherse Burgwal
• Brouwersgracht, en
• Prinsegracht gegraven.

In de afgelopen eeuwen is er veel aan verbouwd en veranderd. Kleine bruggen werden vervangen door grotere, op één plek, de Noordwal, is de gracht overkluisd maar nog wel met een platte schuit te bevaren. Het idee dit grachtgedeelte weer te openen wordt al sinds 1995 door gemeenteraden van verschillende samenstelling besproken.

In 2001 was de opening van een passantenhaven aan de Bierkade het resultaat van gemeentelijk beleid meer levendigheid in dit stadsdeel te krijgen. Maximaal 22 pleziervaartuigen met een maximale lengte van 12 meter en een hoogte tot 2,30 meter kunnen in de haven aanmeren. Eind 2005 heeft de Ooievaart het beheer over de Zuid Singelsgracht haven overgenomen en worden rondvaarten georganiseerd.