Grebbelinie

Grebbelinie met gereconstrueerde loopgraaf bij Woudenberg

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden begon in 1745 met de aanleg van de Grebbelinie om Holland te beschermen tegen inval van vijanden. Diverse onderdelen uit die tijd zijn nog steeds in het landschap te herkennen, zoals de Groeperkade en Fort Daatselaar in de omgeving van Renswoude. In 1794, tijdens de Eerste Coalitieoorlog is de linie voor het eerst gebruikt, zij het uiteindelijk zonder succes, tegen de inval van de Eerste Franse Republiek.

De ontwerper van deze verdedigingslinie is Bernard de Roij jr.[1]

Tot laat in de 19e eeuw werd de Grebbelinie onderhouden. Hoe langer echter de linie ongebruikt werd gelaten, hoe minder de noodzaak ervan werd gevoeld. In 1926 werd een groot deel van de vestingwerken opgeheven.

Kazemat van de Grebbelinie aan de Eem bij Hoogland

In 1939 is de in onbruik geraakte linie toch nog een keer in werking gesteld. In de plannen van de opperbevelhebber van het leger, generaal Reijnders, nam de linie de rol in van voorverdediging van de Vesting Holland. Op het laatste moment (februari 1940) besloot de nieuwe bevelhebber generaal Henri Winkelman de hoofdverdediging in de Grebbelinie te voeren. De inundaties werden in werking gesteld tussen de Grebbeberg en het IJsselmeer. Bij de Duitse invasie werd hier enkele dagen standgehouden door het Nederlandse leger. Op verschillende plaatsen, zoals bij Fort Engelaar moest de strijd opgegeven worden door gebrek aan munitie. De zwaarste strijd is gevoerd tijdens de Slag om de Grebbeberg.

Tijdens de Duitse bezetting leek het er lange tijd op dat de rol van de Grebbelinie als verdedigingslijn was uitgespeeld. De versperringen werden opgeruimd en Duitse troepen werden ingezet om samen met Nederlandse burgers en werkeloze militairen de aanwezige stellingen af te breken. Maar in oktober 1944 vestigde de Organisation Todt zich in de Gelderse vallei. Deze organisatie werd belast met de bouw van een nieuwe verdedigingslinie die tussen Amersfoort en Veenendaal over het tracé van de oude Grebbelinie liep. Deze nieuwe linie werd door de Duitse bezetter Pantherstellung genoemd.
De Pantherstellung werd voornamelijk door Nederlandse dwangarbeiders maar ook door Russische, Italiaanse en Franse krijgsgevangenen gebouwd. In maart 1945 waren meer dan twaalfduizend mensen aan het werk. De Nederlandse dwangarbeiders ontvingen 5 gulden per dag met een eventuele toeslag. Naast de financiële vergoeding werd voeding verstrekt wat in hoeveelheid en kwaliteit afnam in de laatste maanden van de oorlog. Na de geslaagde operaties Plunder en Varsity had de verdedigingslinie zijn rol verloren omdat de geallieerden achter de linie stonden. De oude Grebbelinie werd toen weer van belang voor een verdediging van het westen van Nederland. Tot echte gevechten om de stelling is het niet gekomen, het Canadese leger staakte haar opmars naar West Nederland net voor de Grebbelinie.

In 1951 werd de Grebbelinie als verdedigingswerk opgeheven. Aan het begin van de eenentwintigste eeuw hebben veel resterende landschapselementen van de Grebbelinie een beschermde status gekregen vanwege zowel hun cultuurhistorische als natuurwaarde.

Eind 2014 is de Grebbeliniedijk tussen Amersfoort en Bunschoten met 70000 m² klei versterkt. Hierbij is ook het historische Grebbelinieprofiel weer aangebracht. Het profiel bestond uit een 'walgang' (waarover kanonnen konden worden vervoerd) een iets hoger liggende banket waar de soldaten met hun geweren in de aanslag lagen, en vóór hen een hoge borstwering. Hoewel het banket nooit echt aangelegd was, werd het bij de verhoging en versterking van de dijken wel aangemaakt in het stuk Bunschoten-Amersfoort. Dertien kazematten zijn daarbij ingepast in de dijk langs het nieuw aangelegde fietspad tussen Amersfoort en de Malebrug over de Eem.[2]

Aanwijzing van de Grebbelinie tot Rijksmonument (april 2011)

Op 18 april 2011 kreeg de Grebbelinie de status van rijksmonument vanwege de "unieke staalkaart van verdedigingswerken". De aanwijzing werd gedaan door staatssecretaris Zijlstra tijdens een bijeenkomst op het Fort aan de Buursteeg bij Renswoude.[3] De als rijksmonument aangewezen delen van de Grebbelinie omvatten de hoofdverdedigingslijn en de militaire objecten.

Rondom deze als rijksmonument aangewezen delen is een provinciaal inpassingsplan Grebbelinielandschap in de maak. Doel is het borgen van de waarden van het Grebbelinielandschap.[4][5][6]

• Kobus van Ingen (et al.): De Spees. Een verdedigingswerk in de gemeente Kesteren. Osenvorenreeks 66, Gemeente en Arend Datema, Kesteren 2000. ISBN 9080117382

Zie de categorie Grebbelinie van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.