Gentse stadspoorten

Detail van de Houtlei uit panoramisch zicht op Gent van 1534 met drie stadspoorten, van links naar rechts: Zandpoort, Posteernepoort, Torenpoort

De oudste omwalling van wat we nu de Portus aan de Reep noemen, werd gebouwd eind 9de-begin 10de eeuw. Deze omwalling liep rond een gebied bij de toenmalige Sint-Janskerk (nu Sint-Baafskathedraal) en de Schelde (waar nu de Reep ligt). Het traject liep van de Schelde aan de Jodenstraat, langs de Borreputsteeg, de Kalandeberg, de Lange Kruisstraat over het Sint-Baafsplein langs (nu de verdwenen) Regnessestraat tot aan de Schelde bij de Nederpolder/Bisdomkaai.[1]

In de 12de en 13de eeuw was het historisch centrum omsloten door een eerste verdedigingsgordel van natuurlijke en gegraven waterlopen, namelijk de Schelde, de Ottogracht, de Leie, de Houtlei en de Ketelvest. Het geheel werd door stadspoorten versterkt:

• Brabantpoort of Braempoort: Dit was een zuidoostelijke toegangspoort vanuit Brabant. De poort lag op de huidige Brabantdam en verdween in 1779.
• Ketelpoort: Dit was een zuidwestelijke toegangspoort, gelegen aan de Ketelvest. De poort werd gesloopt in 1777-1780.
• Torenpoort of Turrepoort: Dit was een westelijke toegangspoort gelegen aan de Houtlei, nu de Oude Houtlei. De poort was een dubbele poort, met een brug over de Houtlei. De binnenpoort verdween al in 1563, de buitenpoort in 1841. In de buurt ligt nu nog de Turrepoortsteeg. De pport werd ook wel “Porta Trunchi”(Drongenpoort) of “Porta Turitana”(Torhoutpoort) genoemd.
• Zandpoort of Zottepoort: Ook een poort langs de Houtlei
• Posteernepoort of Bestormpoort: Ook een poort langs de Houtlei
• Sint-Jorispoort: Nabij liggen nu de Sint-Joriskaai en de Sint-Jorisbrug. De poort werd in 1577 gesloopt.

Gent, Atlas van Loon, 1649

Sint-Lievenspoort en Keizerpoort op uitsnede van de kaart van Gent uit de Atlas van Loon van 1649

De stad groeide verder en nieuwe buitenwijken werden bij de stad gevoegd in de loop van de 13de eeuw. De volgende jaren werden dit nieuwe grondgebied door nieuwe vestingen beschermd. Deze vormden geen ononderbroken omheining, maar maakten soms ook gebruik van de drassige landen rond de stad. De plaats van deze vroegere omwalling wordt nu op veel plaatsen ingenomen door de Gentse stadsring R40. In die 13de-eeuwse omwalling werden op de toegangswegen nieuwe stadspoorten opgetrokken. Op de plaats van verschillende van die poorten bevinden zich nu kruispunten op de stadsring.

• Heuverpoort, Overpoort, Heuvelpoort of Sint-Pieterspoort: Dit was een zuidelijke toegangspoort in het Sint-Pietersdorp. De poort werd gesloopt in 1827. Deze plaats ligt nu op het kruispunt van de Gentse stadsring en de Overpoortstraat.
• Kortrijkse Poort, Percellepoort of Petercellepoort: Dit was een zuidelijke toegangspoort op de weg naar Kortrijk. Dit is nu het kruispunt van de stadsring met de Kortrijksepoortstraat en de Petersellestraat.
• Hooipoort of Steenpoort: Dit was een oostelijke poort op de Brabantdam.
• Koepoort: Dit was een oostelijke dienstpoort aan de Schelde. De naam vindt men nog terug in de Koepoortkaai.
• Schaapbrugpoort: Dit was een noordwestelijke poort, ter verdediging van de Oudburg. De poort werd in de 16de eeuw afgebroken.
• Grauwpoort: Dit was een noordwestelijke poort, ter verdediging van de Oudburg. De poort werd rond 1540 afgebroken. De Grauwpoort leeft voort als straatnaam.
• Waterpoort: Dit was een noordwestelijke poort, ter verdediging van de Oudburg.
• Vijfwindgatenpoort: Dit was een zuidoostelijke poort. Deze versterk verloor al in de 14de eeuw aan belang door de bouw van de Keizerpoort en werd in 1855 gesloopt.
• Keizerpoort of Brusselsepoort: Een zuidoostelijke poort die de Vijfwindgatenpoort verving. Deze lag aan het uiteinde van de Brusselsepoortstraat en de Ketelvest. De poort werd in 1790 grotendeels afgebroken en van 1806 tot 1860 vervangen door een ijzeren hek.
• Sint-Lievenspoort: Een zuidoostelijke poort. Dit is nu het kruispunt van de stadsring die hier Keizersvest wordt genoemd en de Sint-Lievenspoortstraat.
• Brugse Poort of Walpoort: Dit was een westelijke toegangspoort op de weg naar Brugge. Een tweede poort werd in de 16de eeuw opgetrokken. Die tweede poort werd in 1782 afgebroken, de eerste na 1860. De naam vindt men nog terug in de Brugsepoortstraat en de wijk Brugse Poort.
• Muidepoort: Deze poort lag aan het noordoosten.
• Hospitaalpoort of Spitaalpoort en Dendermondse Poort: Dit waren twee oostelijke toegangspoort richting Dendermonde, gelegen op de gronden van de Sint-Baafsabdij.

Vanaf 1578 werd de grens van stad Gent bepaald door de Rietgracht. De volgende eeuwen waren grote aanpassingen aan de omwallingen niet nodig. In de 16de eeuw werden echter op verschillende plaatsen veranderingen doorgevoerd. De binnenpoorten verdwenen en de omwalling van het Sint-Baafsdorp verdween. Op die plaats werd het Spanjaardenkasteel opgericht. De vestingen werden op verschillende plaats versterkt en enkele nieuwe vesten werden gegraven. In het oosten kwam het geheel wat dichter bij de stad te liggen en werden de Heirnis en Muide van het centrum gescheiden.. Er kwamen ook nieuwe poorten in deze omwalling:

• Antwerpse Poort, Dampoort of Geuzenpoort: Dit was een oostelijke toegangspoort.

Onder keizer Jozef II werden de vestingen vanaf 1781 geleidelijk en gedeeltelijk ontmanteld en enkele poorten verdwenen. Sommige poorten werden onder Frans bewind nog vervangen door ijzeren hekken en fungeerden nog een tijd als tolpoort. Na de afschaffing van het octrooirecht in 1860 verdwenen uiteindelijk alle stadswallen en poorten.