Contrafact

In de liedgeschiedenis is het contrafact een veel voorkomend verschijnsel.[1] Zowel in de Middeleeuwen als de Renaissance werd het veelvuldig toegepast.

In zeventiende- en achttiende-eeuwse liedboekjes en liedblaadjes zijn vele contrafacten te vinden: nieuwe liedjes met een wijsaanduiding, die verwijst naar een reeds bekend liedje. De wijsaanduiding staat meestal boven het nieuwe lied en begint met een aanduiding als "Op de wijze van (...)" of "Op de vooys van (...)", gevolgd door het incipit van het bestaande lied.

In het Liedboek voor de Kerken zijn liederen te vinden met teksten van twintigste-eeuwse schrijvers op veel oudere psalmmelodieën. Ook het 'Wilhelmus', het Nederlandse volkslied, is een contrafact: het is geschreven op de wijs van "de Chartres".

Sommige bijbelse psalmen zijn ook contrafacten. Er staat dan een aanwijzing boven als "Op de wijze van De achtste" of "Op de wijze van De hinde van de dageraad". Zo'n aanwijzing was trouwens onvermijdelijk omdat men in de oudheid geen muziekschrift kende. Gevolg hiervan is dat de oude melodieën van de psalmen niet overgeleverd zijn.

Contrafacten worden tegenwoordig wel geschreven voor gelegenheden als een bruiloft. Bij dit soort gelegenheden is er niet de ruimte om een nieuwe melodie te componeren en in te studeren, dus neemt men vaak een bestaand wijsje en schrijft daar een andere tekst op voor de gelegenheid. Het is dan niet nodig de muziek in notenschrift te vermelden, men kan volstaan met het noemen van de titel van het bekende lied.

Ook nieuwe kinderliedjes worden soms gemaakt op de wijs van bestaande kinderliedjes, bijvoorbeeld:

• 'Olifantje in het bos' en 'Abcdefg' op de melodie van 'Altijd is Kortjakje ziek'
• 'Op een klein stationnetje' en 'Op een grote paddenstoel' hebben dezelfde melodie
• 'Tussen Keulen en Parijs' en 'In Den Haag daar woont een graaf' hebben dezelfde melodie
• 'O, wat zijn we heden blij' op de melodie van 'Daar was laatst een meisje loos'
• 'We zijn er bijna' en 'Oranje boven' hebben dezelfde melodie.
• 'Op de hoge, hoge daken rijdt de bisschop met zijn knecht' op de melodie van 'Zie, de maan schijnt door de bomen'
• 'Zwarte Piet ging eens fietsen, toen knapte zijn band' op de melodie van 'Zie ginds komt de stoomboot'

• L.P. Grijp, Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw (Amsterdam, 1991). Hierin o.a.:

Definities; Algemene verklaring van de contrafactuur; De geestelijke contrafactuur; De wereldlijke contrafactuur; en De wijsaanduiding

• L.P. Grijp, 'Van geuzenlied tot Gedenck-clanck: de receptie van geuzenliederen, in het bijzonder in de contrafactuur'. In: De zeventiende eeuw (1994), blz. 266-276

• Nederlandse Liederenbank, Meertens Instituut