Catch-22 (logica)

Een catch-22 is een paradoxale situatie waarin het onmogelijk is om een gewenste uitkomst te bereiken doordat de 'regels' dat vanwege tegenstrijdigheden niet toelaten.[1] De term is afkomstig uit de roman Catch-22 van Joseph Heller, waarin een algemene situatie wordt beschreven waarin een individu twee acties dient te verwezenlijken die wederzijds afhankelijk zijn van de andere actie, die als eerste dient te zijn voltooid.

In het boek van Heller probeert Yossarian, een militair van de luchtmacht, onder gevaarlijke gevechtsmissies uit te komen door zichzelf krankzinnig te laten verklaren. De behandelend arts vindt het echter heel verstandig, dat Yossarian onder de missies probeert uit te komen door zichzelf krankzinnig te laten verklaren en acht daarmee bewezen dat Yossarian niet krankzinnig is, maar juist heel verstandig. De arts verklaart hem volledig gezond wat tot gevolg heeft dat Yossarian gevaarlijke gevechtsmissies moet blijven vliegen.

Een ander voorbeeld van deze situatie komt naar voren bij het zoeken van een baan. Een catch-22-situatie ontstaat als men zonder werkervaring geen baan kan krijgen, maar men zonder baan geen werkervaring kan opdoen. In de Nederlandse taal wordt dit ook vaak het kip-en-eiprobleem genoemd.

De situatie rond de backstop bij de Brexit wordt ook wel als een catch-22-situatie gezien. Boris Johnson, in 2019 premier van het VK geworden, is tegen een harde grens tussen Ierland en Noord-Ierland na de Brexit van het Verenigd Koninkrijk uit de EU. Hij is ook tegen een akkoord dat via een ‘backstop’ moet waarborgen dat er geen harde grens tussen Ierland en Noord-Ierland komt. Dus steunt hij in feite de herinvoering van een harde grens.[2]

Een catch-22-situatie lijkt op een vicieuze of virtueuze cirkel. Bij een catch-22-situatie is er echter sprake van een voortduren van de status quo, terwijl een vicieuze cirkel doorgaans tot verslechtering leidt, en een virtueuze cirkel tot verbetering.