Candide

Candide is een jonge, zachtaardige, onnozele hals die woont op het kasteel van Baron Thunder-Ten-Thronckh, waar hij samen met Cunégonde (de dochter van de baron en Candides geliefde) en haar broer de lessen volgt van professor Pangloss, de leraar en filosoof op het kasteel. Omdat hij Cunégonde zoent wordt Candide uit het kasteel getrapt en gaat hij ronddwalen. Hij beleeft allerlei avonturen die hem en zijn leraar Pangloss naar diverse landen zoals Nederland, Portugal, Suriname, Eldorado, Frankrijk en Turkije brengen. Zij ontmoeten op hun reis telkens weer mensen die de vreselijkste dingen hebben meegemaakt. Maar ook henzelf blijft maar weinig bespaard. Ze ontdekken toevallig het El Dorado, waar Candide steenrijk wordt, maar die rijkdommen is hij ook zo weer kwijt. Telkens weer herhaalt Pangloss dat het toch de beste van alle mogelijke werelden is.

Candide ontmoet een Surinaamse slaaf

In dit verhaal bekritiseert Voltaire het optimisme en de religie. Het optimisme wordt verpersoonlijkt door de figuur Pangloss – die model staat voor de filosofie van Leibniz of zelfs voor Leibniz zelf – en het pessimisme door Martin. Voltaire drijft de spot met de leer van de filosoof Leibniz, deze houdt vast aan het principe dat deze wereld de beste van alle mogelijke werelden is. Voltaire weet wel beter: er is namelijk overal in de wereld ellende, oorlog en armoede. Door het verhaal heen wordt Candide ook steeds wijzer en ziet steeds meer in dat zijn leermeester Pangloss het niet bij het juiste eind had.

Voltaire verwijst vaak naar de Bijbel en dit deed hij niet in de laatste plaats om het geloof op de proef te stellen. Voltaire was het namelijk niet bepaald eens met de Katholieke Kerk. Zijn bekende devies: Ecrasez l'Infâme! (Vermorzel het eerloze) duidt op alle instellingen die niet via le bon sens (het gezonde verstand, de rede/ratio) handelen en denken.

In Candide, ou l'optimisme worden de slechte kanten van sommige naties nadrukkelijk beschreven. Onder andere de Spanjaarden moeten eraan geloven als de uitroeiing van de Incabeschaving in Peru terugkomt in het verhaal.

De Amerikaanse componist Leonard Bernstein baseerde zich op dit verhaal voor zijn gelijknamige musical. De première hiervan vond in 1956 plaats op Broadway.

De biologen Gould en Lewontin gebruiken de naam Pangloss in hun artikel 'The spandrels of San Marco and the Panglossian paradigm'.