Werken voor luit (J.S. Bach)

Bach speelde naar aller waarschijnlijkheid zelf geen luit,[1] maar hij onderhield nauwe banden met luitisten en was daardoor bekend met de klank, het idioom en de mogelijkheden van het instrument. Johann Elias Bach, een familielid van Bach, heeft een beschrijving gegeven van Bachs ontmoeting in 1739[2] met twee van de beste luitisten van die tijd: "Wij werden onthaald op de meest excellente muziek toen mijn neef (d.i. Wilhelm Friedemann Bach) uit Dresden, in gezelschap van twee beroemde luitisten, de heer Weiss en de heer Kropffgans, in ons huis speelden".[3] Desalniettemin zijn bijna alle werken zoals ze ons bekend zijn niet volledig speelbaar in hun authentieke versie. Ten eerste door de manier waarop luiten gestemd werden was het onmogelijk sommige basnoten te spelen zoals door Bach geschreven. Het was echter gebruikelijk dat luitisten werken in een andere positie namen; in sommige van de tabulaturen is die aanpassing al gemaakt. Ten tweede zijn sommige akkoorden op een luit niet te spelen, o.a. door de stemming en het formaat van de luit uit die tijd.

Bach zal er dus van uit zijn gegaan dat een luitist de werken aan zijn instrument zou aanpassen. De tablaturen verschillen echter in meer opzichten dan de speelbaarheid vereist.[1] De problemen zouden mogelijkerwijs op te lossen zijn op een luit-klavecimbel (Lautenwerk), een instrument waar Bach in geïnteresseerd zou zijn geweest, maar waarvan geen enkel exemplaar meer bestaat[4]). Bachs neef, Johann Nikolaus Bach, was de uitvinder van luit-klavecimbels; hij leverde in 1715 een Lautenwerk aan Ernst August, de hertog van Saksen-Weimar en Bach zal hoogstwaarschijnlijk hebben bemiddeld bij de aankoop.[5] Bach zelf heeft een dergelijk instrument in bezit gehad, gebouwd door de Silesische intrumentenbouwer Zacharias Hildebrandt.[3] Bachs leerling Johann Friedrich Agricola herinnerde zich later dat hij "omstreeks 1740, in Leipzig, een luit-klavecimbel zag en hoorde, ontworpen door Johann Sebastian Bach en gebouwd door Zacharias Hildebrandt, en dat kleiner van formaat was dan een gewoon klavecimbel".[5] Bach was uitstekend geïnformeerd over de instrumenten die hem ter beschikking stonden en componeerde in een idiomatische wijze voor elk instrument. Het is ondenkbaar dat hij in dit geval anders zou hebben gehandeld. Het probleem kan dan liggen in het gebruik, de stemming en besnaring van de luit in het 18e-eeuwse Duitsland, waarover niet veel vastligt. Het zou ook denkbaar kunnen zijn dat Bach de werken schreef voor een soort luit waarvan geen exemplaar meer bestaat.[1]

Barokteorbe

Hoewel de werken mogelijk met een Lautenwerk in gedachte geschreven zouden kunnen zijn, is het instrument dat de luitisten uit Bachs tijd gebruikten de teorbe. Ook heden ten dage is de teorbe het instrument dat wordt gekozen voor uitvoering van Bachs luitwerken. Een teorbe is een luit die snaren heeft die parallel 'vrij' lopen aan de snaren die over de greepplank lopen en in de stempennen eindigen. De snaren ("koren") zijn, met uitzondering van de hoogste of de twee bovenste, paargewijs gerangschikt: men spreekt van respectievelijk enkel- of dubbelkorig.

• delen: Prelude – Allemande – Courante – Sarabande – Gavotte I, Gavotte II en Rondeau, Gavotte II – Gigue
• oorsprong: bewerking van de 5e suite voor cello solo in c, BWV 1011 (Suitte 5 discordable)
• bronnen: 1. Pièces pour la luth à Monsieur Schouster par J.S. Bach, autograaf in de Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel; 2. Pièces pour le lut par Sre. J.S.Bach, een bewerking in Franse luittabulatuur, waarschijnlijk van Adam Falkenhagen,[1] in de muziekbibliotheek van de Stadt Leipzig
• gecomponeerd tussen 1727 en 1731[2]; 3. bewerking voor klavier

In de autograaf is de lage GG aangegeven voor de minder in gebruik zijnde 14-korige luit, terwijl de tabulatuur is bestemd voor de meer gangbare 13-korige luit. De bas is in de tabulatuur regelmatig met een octaaf verhoogd; ook is de tabulatuur sterk versierd met luit-Manieren (versieringen) in de stijl van Adam Falkenhagen. Het werk stelt de luitist voor grote problemen[3] door de posities, de akkoorden en de lage G in de prelude. In de anonieme tabulatuurbewerking zijn de aanpassingen gemaakt om het werk uitvoerbaar te maken op de luit.

Deze suite is opgedragen aan een zekere Monsieur Schouster. Joseph Schouster (1722-1784) was ten tijde van Bach baszanger aan het Hof van Dresden. Aan de hand van het watermerk MA in middelgrote letter werd het Brussels autograaf van de suite tussen 1727 en 1731 gedateerd, de jaren waarin Bach papier met dat watermerk gebruikte.

• Praeludio con la suite da Gio: Bast: Bach aufs Lautenwerks
• delen: Praeludio. Passaggio-Presto – Allemande – Courante – Sarabande – Bourrée – Gigue
• bronnen: 1. kopie van de hand van Johann Gottfried Walther in de Staatsbibliothek Berlin; 2. kopie in een verzamelband in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel
• gecomponeerd tussen 1707 en 1717[2]

In de kopie van Walther is met een ander handschrift aufs Lautenwerks toegevoegd, mogelijk met een verwijzing naar het luitklavecimbel. Het werk heeft een voor een luit opmerkelijk lage tessituur, met voor de luitist veel problemen, met name in de prelude met onspeelbare akkoorden en met on-idiomatisch dicht notenbeeld in met name de snelle delen.

• Partita al liuto composta dal Sig. J.S. Bach
• delen: Fantasia – Fuga – Sarabande – Giga-Double
• bronnen: 1. contemporaine kopie van de hand van Johann Friedrich Agricola in de Staatsbibliotheek Berlijn-Dahlem; 2. contemporaine kopie van de delen 1, 3 en 4 (zonder Double) in Franse luittabulatuur van de hand van Johann Christian Weyrauchs in de Muziekbibliotheek Stadt Leipzig; 3. kopie in een convoluut in de Staatsbibliothek Berlijn-Dahlem; 4. 18e-eeuwse kopie in de Staatliche Hochschule für Musik in Berlijn-Charlottenburg; 5. contemporaine kopie van de hand van Johann Philipp Kirnberger in de Staatsbibliotheek van Berlijn-Dahlem, klavierversie; 6. 13 andere contemporaine kopieën

De suite bestaat in een meerdere klavierversies, de oudste uit ca. 1740. Een eerdere kopie uit ca. 1730 van de prelude (die daar Fantasia heet), de sarabande en de gigue werd door Weyrauch gemaakt. In de klavierversies is de partij voor de rechterhand een octaaf hoger genoteerd.

• delen: Prélude – Fuga – Allegro
• bron: Prelude pour la Luth ò Cembal, autograaf, Ueno Gakuen Universiteit in Tokio

De autograaf dateert waarschijnlijk uit de jaren veertig van de 18e eeuw.

• bron: Praelude in C mol. Pour La Lute di Johann Sebastian Bach, contemporaine kopie van de hand van Johann Peter Kellner, Staatsbibliotheek Berlijn-Dahlem

Sylvius Leopold Weiss, luitist (1686-1750)

Het werk is volledig speelbaar op de luit en is met zijn stijl van karakteristieke gebroken akkoorden typisch voor de late preludes in de 18e eeuw.

• oorsprong: bewerking van de fuga uit de 1e sonate voor viool solo in g, BWV 1001 (ook bewerkt als fuga voor orgel, BWV 539/2, authenticiteit betwijfeld[2])
• bron: Fuga del Signore Bach, contemporaine kopie in Franse luittabulatuur van de hand van Johann Christian Weyrauch, Muziekbibliotheek van de Stad Leipzig

De bewerking van Weyrauch in luittabulatuur is waarschijnlijk vanuit de late jaren veertig van de 18e eeuw; Weyrauch was een goede vriend van Bach en daarmee zal de bewerking diens instemming hebben gehad.

• delen: Prélude – Loure – Gavotte en Rondeau – Menuet I/II/I – Bourrée – Gigue
• oorsprong: bewerking van de 3e partita voor viool solo in E, BWV 1006
• bronnen: 1. autograaf in het Musashino College of Music te Tokio; 2. twee kopieën in de Staatsbilbiotheek Berlijn-Dahlem
• gecomponeerd tussen 1735 en 1740[2]

De bewerking is in klaviernotatie, maar niet idiomatisch voor klavier. Stijl en tessituur, de baslijn en de dynamische aanwijzingen in de prelude wijzen alle op de luit als instrument voor deze bewerking. Omdat E-groot een lastige toonsoort is voor de luit, wordt de suite vaak getransponeerd naar de toonsoort F-groot.