Uit ons Krijtland

Op 22 juli 1910 “kuierden wij” 's middags naar de Geulvallei. 's Ochtends had er al een wandeling naar het Onderste en Bovenste Bosch op de agenda gestaan. De flora van het beekdal wordt bewonderd. Liggend in een weilandje langs de Geul mijmert de schrijver over de vele vragen die het landschap oproept. Dan klinkt in de verte gerommel. Duistere wolken pakken zich samen. Plotseling barst een onweer los. Nog net op tijd wordt de smidse bereikt. “De smid werkt nog door, maar de vrouw en de kinderen roepen hem binnen, uit de open werkplaats weg; zij slaan kruis op kruis bij elken bliksemstraal en donderslag. Nog valt de hamer van de knecht op het roode ijzer op het aambeeld; maar ik hoor er niets van, al sta ik er vlak bij; zoo verdoovend klettert de regen en rommelt al maar door de donder.
En nu, of de natuur mij nog even, voor ik met dit boekje begon, wilde herinneren, wat haar vormende, haar opbouwende en haar afbrekende, haar grootste geologische kracht uitmaakt, nu ving een natuurschouwspel aan, zooals ik het nooit te voren gezien had en dat ik niet licht vergeten zal.”[12]

De smidse van Epen ligt een stuk lager dan het dorp ('De Smidse' bestaat nog steeds. Het is tegenwoordig een restaurant/herberg/hotel/appartementen-gebouw.[13]). Heimans beschrijft hoe grote hoeveelheden regenwater langs de helling naar beneden stromen, de holle wegen volgend. Grote brokken gras en keien worden door het water meegesleurd, maar ook planken en palen. “Het was maar een onweersbui geweest; wel een, zooals de menschen hier er in geen jaren hadden beleefd.
Het had hoogstens een half uur sterk geregend en toch, wat was hier een ontzaglijke massa leem, zand en steen van de hellingen naar de vallei gevoerd.”[14]

Pas de volgende dag wordt duidelijk hoe groot de gevolgen van de hevige regenbui voor het landschap zijn geweest, langs de (holle) wegen, maar ook langs weilanden, die op sommige plaatsen wel een meter smaller zijn geworden. Langs de Geul en de Sijlerbeek zijn verse bodemprofielen zichtbaar, waarin zich soms vuursteenlagen bevinden. Op vlakkere plaatsen zijn nieuwe grintbankjes gevormd. Het proces van de vorming van nieuwe meanders in de rivier is nu goed te volgen.

Langs de Geul, vlak bij de Volmolen, weet Heimans een plek waar gele monnikskap Aconitum vulparia groeit. Daar vindt hij ook een plaats waar (gesteente uit het) Carboon dagzoomt. - een voor Nederland zeer zeldzaam verschijnsel.

In de Geul mondt de Sijlerbeek uit, “een onopgevoed, nog echt wild natuurkind. Moge het nog lang jong en ongetemd blijven!
De beek loopt waar hij wil; hier kruipt hij onder heggen en struiken door; daar springt hij opeens dwars over den weg; ginds loopt hij een kwartier ver kalm huppelend met u en den steenweg mee, net als de hond uit het pension, en verdwijnt dan onverwachts onder een hazelstruik. Hoe ge zoekt, ge vindt hem niet terug, hij is weg, den grond ingedoken. Dertig pas verder hoort ge hem duidelijk klokken onder den grond van het weiland, gewoon of hij kiekeboe met u speelde; en eerst een heel eind verderop, bij een grooten steen, komt hij weer te voorschijn uit een donker poortje in het gras.”[15] In een vlak stuk grasland blijkt het beekje in de onweersbui aan weerszijden een strook van vijf meter gras plat neergeslagen te hebben. Op het gras is een flinterdun laagje klei afgezet.

Vanuit Epen loopt nog een derde weg zuidwaarts richting de Geul. Het is een holle weg, waar een klein beekje in uitstroomt, en waarin, op een bepaalde plaats het carboon dagzoomt. Even verderop kruist de Sijlerbeek de weg; daar is een voorde.

Heimans vervolgt zijn wandeling langs de Sijlerbeek, richting een boerderij die de naam “Op den Schefer” draagt. Die naam is een verbastering van het Duitse “Schiefer” - lei of leisteen. Ook hier treedt het carboon aan de oppervlakte.

De Heimansgroeve

Vanaf de Smidsberg heeft men een mooi uitzicht over het Geuldal. Als men hier afdaalt naar de Geul kan men deze via een bruggetje oversteken. In de tijd van Heimans groeiden hier in de weilanden veel zinkviooltjes Viola lutea subsp. calaminaria. Iets naar het zuiden vindt Heimans een "open grot", waarvan een vijf meter hoge steile wand geheel bestaat uit flinke "brokken en staven en platen" steen uit de carboon-tijd. Heimans weet niet hoe de "steenkoolgrot" daar bij Epen is gekomen. Hij kon al helemaal niet bevroeden dat deze groeve later de naam "Heimansgroeve" zou krijgen. In de steenbrokken treft Heimans fossiele resten van de zegelboom Sigillaria. Hij vindt in de nabijheid van de groeve ook planten zoals eenbes – Paris in de woorden van Heimans. En ook (gevlekt) longkruid Pulmonaria officinalis en knollathyrus Lathyrus linifolius.

Vanuit Epen gaat Heimans weer naar de Geul, maar dan in noordelijke richting. Onderweg wijst hij op akkers met spelt Triticum spelta, een graangewas dat in de tijd van Heimans hoogst zelden voorkwam.

Heimans wijst op een voorde in de Geul: "Als ge tegen twaalven of tegen het vallen van den avond hier komt, zult ge met verbazing zien dat de boer, die daar ginder op de stoppelvelden met zijn beide paarden aan het ploegen is, op een van de twee paarden gaat zitten, en beide dieren den dalenden weg en verder de Geul in voert. Het stroomend Geulwater spat tot op de flanken van de paarden; die blijven even met gestrekten hals staan, drinken zich zat, en stappen daarna kalmpjes schuin door de Geul heen; dan, aan den overkant den weg weer op, waar ze tot aan de polsen en hielen kleikousen aankrijgen."[16]

Langs de Geul zijn behalve de gele zinkviooltjes ook engels gras Armeria maritima, witte silene Silene latifolia subsp. alba en zinkboerenkers Thlaspi caerulescens var. calaminare te vinden.

Behalve de zinkflora zijn er op een plaats langs de Geul ook ijzerslakken te vinden.

Heimans weet ook een plekje waar de kleine kaardebol Dipsacus pilosus groeit. Een voor Nederland heel zeldzame plant.

via Plaat gaat het naar Diependal, in zuidwestelijke richting, weg van de Geul. Uit de verte is in de bosrijke heuvelrug een witte of grijze driehoek te zien: de onderste kalk- of krijtrots. Onderweg vestigt Heimans nog de aandacht op het duivelsnaaigaren Cuscuta epithymum. Geologisch is deze route interessant omdat "deze smalle onooglijke weg u opwaarts voert over oeroude zeebodems, drie lagen boven elkaar. Ge komt uit het primair, en gaat over het secundair en het tertiair (…) naar het quartaire land daarboven, onder de eiken van het bosch."[17] (afb. p. 125) Vandaag gaat de aandacht vooral uit naar het krijt, de periode waarin Limburg onder de zeespiegel lag en in de Krijtzee grote hoeveelheden kalk werden afgezet, waarin zich veel fossielen bevonden. Heimans noemt vooral de belemnieten, zoals Belemnitella mucronata uit het Senonische Krijt, die door de boeren vroeger "donderpijlen" werden genoemd. (afb. p.150) Kenmerkende planten voor de "krijtrotsen" zijn bijvoorbeeld borstelkrans Clinopodium vulgare, bosrank Clematis vitalba, gewone agrimonie Agrimonia eupatoria, boslathyrus Lathyrus sylvestris en ruwe dravik Bromopsis ramosa subsp. ramosa – in de tijd van Heimans "scherpe dravik, Bromus asper" genoemd. Heimans wijst nog speciaal op de zeer giftige wolfskers Atropa belladonna.

We zijn hier al aan de rand van het Onderste Bosch en lopen we nog iets verder dan bevinden we ons alweer op tertiaire grond: dikke lagen zand met weinig leem en veel keien en grint.

Wanneer we hier 's avonds zouden gaan wandelen, zouden we het geklingel van de geelbuikvuurpad Bombina variegata kunnen horen, maar ook bosuilen, terwijl dan vleermuizen "onhoorbaar als schaduwen over u heen vliegen".[18]

Een wandeling naar Eperheide om een kijkje te nemen bij enkele groeven. Allereerst halverwege de weg een grote ontsluiting van krijt. Dan een grote grintgroeve, waar onderin grote hoeveelheden vuursteen worden gewonnen. Vanaf Eperheide kan men goed het Geuldal overzien, en de heuvels erachter.

"Het Bovenste Bosch! Dat is het ware Ultima Thule van Nederland, het zuidelijkste hoekje en ik durf te zeggen het mooiste van ons land. Het is nog bijna een uur gaans zuidelijk van Epen."[19] Komend vanaf Epen bevinden zich bij de ingang van het bos twee kalkmuren, zoals die aan de rand van het Onderste Bosch. Behalve de kalkflora vindt Heimans hier ook drie soorten orchideeën: het wit bosvogeltje Cephalanthera longifolia, de vliegenorchis Ophrys insectifera en de mannetjesorchis Orchis mascula. Dieper in het bos wordt de vegetatie snel minder gevarieerd. Hier overheersen sparren en beuken.

Teruglopend vanaf het Bovenste Bosch komt Heimans langs een uitzichtpunt, op een hoogte van 250 meter, dat "stellig tot de allermooiste van ons land behoort."[20] Van twee kanten dalen heuvelruggen af naar het dal van de Sijlerbeek. Even gaat het nog in de richting van het kasteel Beusdael, en daarna naar Klein Kullen, en naar de door Heimans zo geliefde Sijlerbeek. Hij vindt er zelfs een heus watervalletje.

Op de laatste dag van zijn verblijf in Epen keert Heimans hier nog even terug, om een foto te maken, en om voor het laatst te genieten van het uitzicht.

Heimans besluit zijn boek met de oproep om het land om Epen van Mechelen tot Beusdal tot het Nationale Park van Nederland te maken.

Praamsma (1995) wijst er op dat in Heimans beschrijvingen van beekjes in het Zuid-Limburgse land de 'levenswijze' van deze beekjes zelf gekenmerkt wordt door een sterke dynamiek en invloed heeft op de levensgemeenschappen waar hij doorheen stroomt. De niet-levende natuur krijgt in zijn beschouwing een dynamisch karakter en ontwikkelt zich.[21] Praamsma noteert ook dat de manier waarop Heimans bloemen beschrijft zodanig is, “dat je er haast niet naar durft te kijken,” omdat je het risico loopt van het pad te raken en in de diepte te storten. Deze aandacht voor het detail en de levendigheid, niet het systematische en algemene, maakt de tekst opvallend.[22]

Mennema schrijft in 2002 dat Uit ons krijtland in wetenschappelijk opzicht als het belangrijkste en waardevolste werk van Heimans wordt beschouwd en als een nog altijd onovertroffen voorbeeld van een natuurhistorische streekbeschrijving.[23]

Verschoor en Willems schreven in 2011 en 2012 een artikel (in drie delen) naar aanleiding van het feit dat het toen honderd jaar geleden was dat Uit ons Krijtland verscheen.[24]

In 1931 werd het hotel "Ons Krijtland" gebouwd. De naam werd rechtstreeks ontleend aan het boek van Heimans.[25]

De Heimansgroeve is een aardkundig monument en wordt beheerd door 'Het Limburgs Landschap'.[26]

“Dankzij Heimans is het Geuldal bij Epen een van de heilige plekken geworden in Nederland”, aldus Edmond Staal van 'Het Limburgs Landschap'. De 'steenkoolgrot' groeide uit tot symbool van het unieke landschap in het Geuldal. De groeve werd al in 1936 door 'Het Limburgs Landschap' gepacht. Een jaar daarna werd de naam "Heimansgroeve" geïntroduceerd. In 1992 werd de groeve uiteindelijk aangekocht, samen met de hoogstamboomgaard van de Bellethoeve.[27]

"In het Museum van het Bureau voor Mijnbouwkundig onderzoek te Heerlen toont men u nu nog met groote waardeering de Brachiopode Derbya (Orthotetes), door Heimans gevonden, en vertelt men u, dat deze vondst een prikkel werd tot een hernieuwd en grondiger onderzoek van het Epener carboon, dat geleid heeft tot een niet gering te schatten verrijking van de wetenschap. Als een kleine erkenning van de verdiensten van den genialen dilettant jegens de geologische wetenschap noemde Dr. Jongmans een der nieuw ontdekte fossielen Asterophyllites Heimansi."[28]