Portret van een man met rode tulband

Van Eyck wordt, samen met Rogier van der Weyden, gezien als een van de voornaamste grondleggers van het schilderen in olieverf. Zijn uiterst secure werkwijze, waarbij vele transparante verflaagjes over elkaar heen werden aangebracht, en zijn aandacht voor details, zorgden voor een voor die tijd ongewoon realistische weergave. Het luidde een nieuwe fase in de West-Europese schilderkunst in. Zijn Portret van een man met rode tulband geldt daarbij als een van de vroegste voorbeelden.

Portret van een man met rode tulband is een voor die tijd buitengewoon krachtig portret. Van Eyck creëert een geconcentreerd contrast tussen het van links belichtte gezicht, de kunstig gedrapeerde kaproen[2] en de donkere achtergrond, waarin al het verdere wegvalt. De gelaatstrekken steken helder en gedetailleerd af. De kraaienpootjes rond de ogen en de baardstoppels op de kin zijn met te precisie weergegeven. In de ogen zijn als kleine lichtvlekjes zelfs de ateliervensters weerspiegeld.

Het schilderij geldt algemeen als een mijlpaal in de portretschilderkunst. Het unieke zit hem vooral in de grote concentratie in de blik op het gezicht van de afgebeelde persoon. Voor het eerst wordt hier de blik vanuit het schilderij aangewend om intimiteit en verstandhouding tussen toeschouwer en portret te impliceren. Het directe oogcontact suggereert bovendien dat het een zelfportret is, geschilderd vanaf een spiegelbeeld. Het zou dan een pendant kunnen zijn van zijn later geschilderde Portret van Margarete van Eyck, de vrouw van de schilder. De intimiteit van beide portretten suggereren dat het om werken uit de privésfeer gaat, niet in opdracht gemaakt.

De originele gemarmeerde lijst bevat het opschrift "Johes de Eyck me fecit ano mcccc 33 21 octobris" (Jan van Eyck maakte mij op 21 oktober 1433). Over deze zinsnede is veel gedebatteerd met betrekking tot de discussie of het hier een zelfportret betreft, maar een directe aanwijzing kan het niet genoemd worden. De interpretatie als zelfportret is zeker aannemelijk, maar blijft een veronderstelling.

Bovenaan de lijst prijkt het devies: "ALC IXH XAN". Dit devies, dat van Eyck vaker gebruikte bij portretten, betekent vrij vertaald: "zo goed als ik kan", een uiting van bescheidenheid. In de ongebruikelijke schrijfwijze IXH zien sommige kunsthistorici ook wel een woordspeling op de naam Van Eyck: "als ich/Eyck kan", maar ook dat blijft hypothetisch.

• 
  Portret van Margareta van Eyck, 1839
• 
  Het schilderij in de lijst
• 
  Detail van het oog

• Stephen Farthing: 1001 Schilderijen die je gezien moet hebben. Librero, 2012, blz. 74. ISBN 978-90-8998-209-4
• Till-Holger Borgert: Jan van Eyck. Taschen, Keulen, 2008, blz. 36. ISBN 978-3-8228-5047-3

• (en) schilderij op de website van de National Gallery
• (en) Het schilderij besproken op de Kahn Academy
• (en) Analyse van het schilderij
• Men kan een aantal werken van Jan van Eyck raadplegen en sterk vergroten op de website Further works by Jan van Eyck van het KIK/IRPA.