Paul Joseph Constantin Gabriël

Paul Gabriël werd te Amsterdam aan de Leidsegracht geboren als vierde kind van Paulus Josephus Gabriël en Trintje Peters[2] Hij kwam uit een kunstzinnig milieu; zijn opa was van beroep ornament-snijder en zijn vader was beeldhouwer; deze overleed echter toen zoon Paul 5 jaar was. Zo groeide hij op in een vrouwen-huishouding, met zijn 5 zussen, zijn moeder en zijn oude oma. Al had Paul zijn vader slechts kort gekend, hij zou wel profiteren van de goede naam van zijn vader als een erkend beeldhouwer met vele - ook officiële - opdrachten; hij kreeg ook hulp en bescherming van de vrienden van zijn vader. Toen hij 12 jaar was werd hij ingeschreven als leerling van de afdeling Beeldhouwen aan de Koninklijke Academie te Amsterdam waar zijn vader nog beeldhouwlessen had gegeven; hij kreeg er les van zijn vader's collega J.D. Zocher. Zonder examen te doen verliet hij deze opleiding en trok naar Haarlem waar hij korte tijd les kreeg in 'schilderen naar de natuur' door diens zoon: Louis Paul Zocher, die aldaar als tuin-architect het Kenaupark ontwierp; daarnaast was deze ook amateur-schilder. In 1844 stuurden zijn opvoeders hem naar Kleef waar B.C. Koekkoek zijn teken-academie had opgericht. Hier zou hij een klein jaar blijven; hij was zelf bepaald niet enthousiast over de opleiding aldaar. Toch zocht hij opnieuw les en koos voor de landschap-schilder Cornelis Lieste, in Haarlem; hij trok daar veel op met een andere leerling, Hendrik Dirk Kruseman van Elten; samen zouden ze later naar Oosterbeek trekken. Met Mauve, die een goede vriend werd, volgde hij in Haarlem teken-avonden in het Waaggebouw; Mauve was tien jaar jonger; hij moest in Haarlem eerst zijn leerperiode afronden en zou daarom pas in 1858 naar Oosterbeek komen.[3]

Zijn geld verdiende Gabriël ondertussen met portretje in potlood, die hij voor tien a twaalf gulden verkocht; ook was er een erfenis van zijn vader. Voor zichzelf maakte hij veel schetsen met potlood op papier, en ook in olieverf. Op zijn vroege winterlandschappen, bijv. Park van het kasteel Heemstede uit 1853, is nog duidelijk de inslag te zien van de Romantische stijl, zoals ook Koekkoek die hanteerde; het schilderij is bovendien vrij glad geschilderd, waardoor de zuivere stofuitdrukking van alles goed tot uiting kwam, zoals de gedetailleerde bast van de bomen.[3]

In 1867 trouwde hij met zijn 'Luiksche dame', de 24-jarige dame Victorine Urbain, die een hartelijke en toegewijde vrouw voor hem zou zijn; het huwelijk bleef kinderloos. Uit een intensieve briefwisseling met schilderes Geesje Mesdag-van Calcar (schoonzus van zeeschilder Mesdag) weten we dat Gabriël in zijn Oosterbeekse jaren een stevige oor-ontsteking had opgelopen bij het vele buiten schilderen, en sindsdien zwaar hardhorend was - wat er de reden van was dat hij zich gauw terugtrok uit grotere gezelschappen en sterk belemmerd was in zijn omgang met vrienden. Thuis in een kooi hield hij in Brussel graag nachtegalen, waarvan het gezang nog tot hem door wist te dringen.

Gabriël schilderde landschappen, portretten, stillevens, dieren en stadsgezichten. Hij signeerde 'Gabriël', 'Gabriel' of 'P.J.C. Gabriël', en stond bekend onder de naam Paul Gabriël, maar werd feitelijk Constan(t) Gabriël genoemd.[1] In 1875 werd hij in België benoemd tot Ridder in de Leopoldsorde.

De grijze toon in de landschapsschilderijen wordt als belangrijkste kenmerk gezien van de Haagse School-schilders. Gabriël was een van de laatste bekend geworden schilders hieruit; hij onderscheidde zich van de andere Haagse School-kunstenaars door zowel kleur als vorm een meer uitgesproken rol te laten spelen in de meestal hechte composities van zijn schilderijen. Hij schilderde het intense blauw van de lucht en al de variaties groen in het land. Bovendien gaf hij graag dat landschap weer, waarin slechts weinig te zien is. Het ging hem om eenvoud en helderheid: een molen, een brug, een schuit, een eendenkorf.. dat waren de motieven waar hij genoeg aan had. Ook was zijn werk in sterkere mate 'realistisch', zoals in een schilderij van 1887, waarin duidelijk een stoomtrein vanaf de horizon het beeld in rijdt. Daarbij hechtte hij sterk aan de algehele toon van het schilderij, die hij beslist in evenwicht wilde hebben, en waar hij veel moeite voor over had om dat te bereiken.[3]

Wat betreft de hang in de Haagse School naar het grijs had Gabriël duidelijk kritiek en verwachtte zelfs nog in 1901 dat deze vanzelf wel zou uitdoven. Zo betreurde hij de latere 'grijze schilderijen' van Jacob Maris, waar deze in zijn jongere jaren zo 'gekleurd en frisch' schilderde. Hij schreef dit in een brief aan A. Loffelt' over 'kleur en grijs':

'Een vroege morgen kan er oppervlakkig grijs uitzien, maar ze is het niet, ze is transparant-fijn, de kleuren zijn teer.. ..de dauw is veel gekleurder dan men wel zou geloven, dikwijls zo sterk dat het palet tekort schiet.[5]

Zoals meer Haagse School schilders schilderde Gabriël vanuit een centraal gezichtspunt. Bijna altijd had hij zijn onderwerp recht voor zich in het vizier, waardoor hij het veel omringende ruimte kon geven. Het betekende dat hij meestal vanuit een bootje op het water schilderde. Toen hem gevraagd werd hoe hij zijn luchten schilderde zei de oude Gabriël nog in 1898:

'Die [de lucht] bewaar ik voor het laatst. Ge moet weten dat ik die lucht voor mij zie zooals ik die op het doek wil hebben.Bij 't schilderen van het landschap kijk ik naar de lucht die ik in mijn hoofd heb, dan komen de juiste tegenstellingen van het landschap vanzelf. Ik voltooi mijn schilderijen door er mijn lucht op te zetten.' [3]

Vanaf c. 1880 begonnen de details in zijn schilderijen zich te meer verzelfstandigen door nadrukkelijk aanwezige vormen te worden, waarbij het omringende landschap meer diende als de totale achtergrond daarvan. Palingfuiken, molenlichamen en ook eendenkooien krijgen een nadrukkelijkere aanwezigheid als voorheen. In zijn schilderij De Kamperveenderij uit 1889-90 gaat het om een verzameling van zelfstandige objecten; de cirkels van tonnen, vlonder-rechthoeken, en de driehoeken van de zeiltjes boven de boten vormen met elkaar een geometrische compositie. Hij eindigde zijn schildersleven met een neiging tot het abstraheren van vormen[3]

In 1879 kwam Willem Tholen voor drie maanden naar Brussel om les te krijgen van Gabriël; na zijn leertijd bleven ze intensief en lang contact houden. Vanaf 1880 gingen beide mannen in de zomer naar Kampen, waar de ouders van Tholen woonden en schilderden regelmatig bij Giethoorn in het ruige veengebied met zijn platboom-schuiten en vele houten vlonders. In het werk van Tholen bleef de invloed van Gabriël lang zichtbaar. Na 1886 zouden ze elkaar vaak in Den Haag treffen, met hun vrouwen.
Geesje Mesdag-van Calcar hoorde van haar toekomstige man Taco Mesdag - de schilderende broer van de bekende zee-schilder Hendrik Mesdag - dat deze veel had geleerd van de lessen bij Gabriël in Brussel; daarop besloot zij ook om les te vragen, wat lastig was omdat Gabriël geen vrouwelijke leerlingen wilde hebben. Door een trucje wist ze het toch gedaan te krijgen en volgde in 1881 een half jaar lessen bij Gabriël, er ontstond een innig contact tussen haar en het echtpaar Gabriël, waarna een intensieve briefwisseling groeide vol met wijze schilder-raadgevingen en persoonlijke ontboezemingen over zijn eigen onzekerheden en omstandigheden. Vanaf 1884 woonden de twee echtparen bij Scheveningen dicht bij elkaar en troffen elkaar toen regelmatig; Taco en Gabriël verschilden maar één jaar en schilderden beiden; ze hadden allebei jongere vrouwen, maar geen kinderen.

Andere leerlingen van Gabriël waren nog Bernard van Beek, Julius Brouwers, Abraham Lopes Suasso, Taco Mesdag, Herman van Oosterzee, Jacob Ritsema, Willem van Schaik, Margo Tholen, Anna Dirks.[1] Jan Veth schreef zijn verloofde Anna Dirks die een schilder-leraar zocht, in twee brieven over Gabriël:

'24-11-1885: Als je werkelijk gaat schilderen, ga dan bij een gevoelsartist, die je je eigen gevoel aan jezelf ontdekt / 31-12-1885: Volg nu Gabriëls raad in alles. Hij is door en door knap en artistiek. En houd je vooral aan één wegwijzer. Een tyran als hij heeft kracht in zijn overtuiging, daar kan je van op aan.' [7]

• 
  Herfstmorgen, 1850; olieverf op linnen, 60 x 80 cm
• 
  Landschap met twee bomen, 1860-67; olieschets op paneel, c. 13 x 18 cm
• 
  Het Drielse veer, 1867, olieverf op linnen, 28 x 46 cm
• 
  In de winkel te Abcoude, c. 1870-77; olieverf op linnen, c. 50 x 80 cm
• 
  Een wetering bij Abcoude, 1878; olieverf op linnen, c. 40 x 50 cm
• 
  polderlandschap, 1880-82; olieschets op paneel, c. 30 x 45 cm
• 
  Gabriël aan het werk, (door Willem Tholen), 1882; olie op linnen, 30 x 50 cm
• 
  landschap met molens, olieverf op linnen?, 65 x 100 cm
• 
  De invaliden, 1883, olieverf op linnen, 74 x 103 cm
• 
  Il vient de loin. Trein in landschap, 1887, 67 x 100 cm
• 
  Een molen aan een poldervaart, bekend als 'In de maand juli', 1888, 102 x 66 cm
• 
  Eendennesten, 1900, 59 x 44 cm

Werk van Gabriël bevindt zich in de collecties van het Rijksmuseum Amsterdam,[8] het Gemeentemuseum Den Haag, het Dordrechts Museum,[9] het Kröller-Müller Museum,[10] het Groninger Museum,[11] het Stedelijk Museum Zwolle,[12] het Rijksmuseum Twenthe, het John Selbach Museum en De Mesdag Collectie[13].