Paleis van Diocletianus

Keizer Diocletianus was afkomstig uit Salona, destijds de hoofdstad van de Romeinse provincie Dalmatia. Diocletianus had in 293 de Tetrarchie ingevoerd, waarin de macht over het rijk over vier Caesares werd verdeeld. Hij hoopte zich, verzwakt door een slopende ziekte, vreedzaam uit het politieke leven te kunnen terugtrekken. Voorafgaand aan zijn aftreden op 1 mei 305 liet hij voor zichzelf een groot paleis bouwen. Het is niet zeker wanneer de bouw begon en evenmin of die in 305 al beëindigd was. De aanwezigheid van twaalf sfinxen in het complex is wel gezien als aanwijzing dat de bouw rond 298 aanving want dat jaar liet Diocletianus meer kunstwerken uit Egypte overbrengen. De locatie van het paleis was zo'n negen kilometer ten zuidoosten van Salona, aan een baai aan de rand van een klein schiereiland. Vermoedelijk was er op die plaats al een kleine nederzetting.

Een reconstructie van de oorspronkelijke vorm

Na zijn aftreden betrok Diocletianus het paleis en hij zou er tot zijn dood in 311 wonen. Het schijnt dat Diocletianus als hobby het bewerken van zijn moestuin had. Na zijn terugtreden brak er al snel een burgeroorlog uit. De schrijver Aurelius Victor verhaalt dat burgers Diocletianus smeekten de macht weer over te nemen waarop die antwoordde dat alleen al de aanblik van zijn zelfgeplante boerenkool hem daarvan weerhield.

Na de dood van Diocletianus bleef het paleis in het bezit van de Romeinse heersers die het gebruikten om lastige familieleden naar te verbannen. Opmerkelijk is dat al in de vierde eeuw een wolververij in het complex gevestigd was. Voor Diocletianus werd een mausoleum gebouwd, dat sinds de zevende eeuw onderdeel is van de Kathedraal van Split, het op één na oudste bouwwerk dat als katholieke kathedraal in gebruik is.

Plattegrond

Het paleis bestond uit een rechthoek met vier hoektorens, enkele muurtorens en grote poorten. Die vorm lijkt sterk op een Romeins castrum, een versterkte legerplaats, hoewel die typisch zesmaal de oppervlakte had. Het is niet bekend wie de architect was en waarom die vorm gekozen werd. Sommige grote forten, castella, hadden ook zo'n vierkante omtrek. Uit inscripties blijkt dat Griekstalige ambachtslieden bij de bouw betrokken waren. De muren zijn opgetrokken uit kalksteen en kalktuf gedolven in de naaste omgeving. Enkel de zuidelijke muur, die destijds aan zee lag, was niet gefortificeerd. De oostelijke muur heeft een lengte van 214,97 meter, de noordelijke van 174,74 meter en de zuidelijke van 181,65 meter. Het terrein waarop het paleis gebouwd is, loopt geleidelijk naar de kust af, met een verval van acht meter. De buitenmuren hebben een dikte van 2,1 meter en zijn opgebouwd uit blokken van een halve meter dik die zonder specie door middel van muurankers aan elkaar bevestigd zijn. De hoogste torens hebben een hoogte van tweeëntwintig meter. De zeemuur is echter slechts negen meter hoog maar werd bekroond door een zuilengalerij. Volgens latere Byzantijnse bronnen was het Diocletianus' bedoeling alles zoveel mogelijk te overwelven. De hoektorens, waarvan de zuidwestelijke door de inwerking van de golven is ingestort, hebben een vierkant profiel. De torens aan weerszijden van de drie poorten zijn achthoekig. Er zijn nog wat torens over op de tussenliggende muurstukken en die zijn weer vierkant.

Het paleis bestond uit vier kwartieren, van elkaar gescheiden door twee rechte kruislings aangelegde wegen, in de castravorm van Romeinse steden. Deze wegen zijn nog steeds herkenbaar. Men neemt aan dat de twee noordelijke delen bedoeld waren voor de huisvesting van soldaten en personeel. In het zuidelijke deel waren onder meer de keizerlijke villa en een aan Jupiter gewijde tempel gevestigd. Die tempel werd na de Romeinse tijd een kapel voor Johannes de Doper en bestaat nog steeds. Het hele complex is door latere historici ook wel als een villa gezien. Diocletianus was immers een ambteloos burger toen hij er ging wonen en contemporaine bronnen duiden het steeds als villa aan. Het had niet de status van palatium.

Kathedraal: mausoleum (links) en klokkentoren