Mes (voorwerp)

De meest voorkomende vormen van het lemmet.

De mens begint simpele gereedschappen te maken in het Stenen tijdperk. Als eerste gebruikte hij materialen als hout, beenderen en horens. Later ontdekte men het hardere vuursteen. Als de steenklopper een mes ging maken nam hij een stuk vuursteen en een klopsteen. Met behulp van de klopsteen slaat hij steenschilfers van het grote blok vuursteen. Hoe meer ervaring de steenklopper had, hoe beter en bruikbaarder de steenschilfers werden.

Het mes bestaat uit de volgende onderdelen:

• A: Lemmetrug. De lemmetrug is meestal recht, maar kan ook ribbels bevatten die gebruikt worden om een vis mee te ontschubben.
• B: Lemmet. Het is het belangrijkste onderdeel van het mes, het lemmet wordt meestal van een legering van ijzer met een aantal andere materialen gemaakt.
• C: Snijvlak (vouw of snijkant). Het scherpe deel van het mes, dat wordt gebruikt om mee te snijden
• D: Stootplaat (garde), Een stootplaat dient ter bescherming van de hand, om te voorkomen dat de vingers op de snede glijden en bijvoorbeeld bij het snijden in scherp materiaal.
• E: Heft. Hier wordt het mes mee vastgehouden, het heft kan van veel verschillende materialen zijn gemaakt, hout is nog steeds erg populair, maar tegenwoordig kiest men ook vaak voor een kunststof.
• F: Vingergroeven. De vingergroeven geven extra grip.
• G: Koordoog. Een koordoog wordt gebruikt om een koord door te halen om te gebruiken als polslus of bij kleine messen in een diepe schede om ze er makkelijker uit te krijgen.
• H: Pommel. De pommel is het achterste stuk van het mes en het dient vaak als mooie afwerking of als tegenwicht zodat het mes in balans is.

Vroeger had men alleen maar een klopsteen en een vuursteen nodig om een mes te maken, maar tegenwoordig gaat er een heel proces aan vooraf voordat een mes is vervaardigd.

Er zijn grofweg twee manieren om een lemmet te maken. Bij de “stock-removalmethode” maakt men het lemmet uit een strip metaal, dat in de juiste vorm wordt gezaagd, dan wordt gevijld of geschuurd en als laatste door een hardingsproces doorgaat, waarbij het lemmet steeds om en om wordt verhit en gekoeld. Bij de tweede methode wordt een staaf of blok metaal door een smid eerst in de juiste vorm gesmeed en vervolgens gevijld of geschuurd. Dit laatste kan in verhouding tot het smeden veel tijd in beslag nemen, naargelang de ervaring van de smid. Het meest gebruikte materiaal is gewalst staal. Bij voorkeur heetgewalst staal, om dat dit een fijnere structuur heeft dan koudgewalst staal. De staalfabrieken leveren meestal staal in rollen en stroken. Van dit staal wordt een strip geknipt of gezaagd en daaruit de ruwe vorm van het lemmet gezaagd. Het wordt daarna verhit tot ongeveer 1100 graden Celsius. In een smeedvorm of matrijs smeedden de mensen de strip met een machine of met de hand.

Hierna wordt het heft gemaakt. Hiervoor bestaat geen vaste methode. Er zijn vele materialen geschikt om een heft van te maken, een paar voorbeelden zijn kunststoffen zoals glasvezel en nylon, gewei van herten, beenderen, houtsoorten, halfedelstenen, leer en zelfs ivoor kan gebruikt worden (tegenwoordig vaak mammoetivoor).

Grofweg zijn er twee maakwijzen:

Full tang

Hierbij loopt het staal van het lemmet helemaal door en heeft de vorm(silhouet) van het handvat. Hier op worden twee 'plakken' materiaal, de 'greephelften' bevestigd. Van boven-, achter en onderaf bekeken ziet men het staal dus doorlopen.

Hidden tang

Hierbij loopt het staal van het lemmet ook door in het handvat, maar is het smaller dan dit materiaal. Dit wordt de 'angel' genoemd. Hier rondomheen wordt het heft geplaatst. Het staal van de angel is dus niet zichtbaar.

Zwitsers zakmes

Er zijn vele soorten messen, allemaal met een eigen specialiteit. Van messen waar je een boterham mee kunt smeren, tot messen waar je in de wildernis mee kunt overleven.

• Aardappelschilmesje: mesje om aardappelen en groente te schillen/ snijden.
• Bajonet: een dolkvormig gevechtswapen dat aan een geweer bevestigd kan worden.
• Boterhammes: mes voor het besmeren van boterhammen.
• Botermes: mes voor het besmeren met boter.
• Bowiemes: mes in een traditionele Amerikaanse stijl met een traditionele vorm, vrij lang en zwaar.
• Breekmes of afbreekmes(je): een kantoormes of werkmes met een uitschuifbaar blad dat bestaat uit een aantal delen die kunnen worden afgebroken wanneer ze bot zijn.
• Brievenopener: puntig mes om brieven te openen. Is niet echt scherp.
• Broodmes: lang mes met zaagkant, om brood te snijden/ zagen.
• Chinees koksmes: groot rechthoekig mes met dunner lemmet dan westers hakmes, geschikt om zeer veel bereidingen in de keuken mee te doen, van hakken tot fijnsnijden tot platslaan van teentjes knoflook tot naar de pan dragen van ingrediënten.
• Dolk: een tweesnijdend mes met een symmetrisch lemmet.
• Dolkmes: een tweesnijdend mes met een niet-symmetrisch lemmet.
• Hakmes: zwaar mes met groot vierkant blad, geschikt om harde levensmiddelen mee in stukken te hakken.
• Jachtmes: mes geschikt voor het in stukken snijden en villen van wild, meestal met rechte rug, lichte drop point, holle snede en soms fraai bewerkt handvat.
• Kaasmes: een aan het uiteinde gekromd en gespleten mes om kaas te snijden en te prikken.
• Kapmes: een groot mes dat kan worden gebruikt om planten zoals suikerriet te kappen, en om zich in een oerwoud een weg te banen.
• Kelners- of someliersmes: eigenlijk een kurkentrekker met een (klein) inklapbaar mesje.
• Knipmes: een mes waarvan het lemmet in het handvat kan worden geklapt.
• Koksmes: lang stevig mes met rechte rug en iets convexe snede.
• Kris: oosters gevechtsmes, waarvan het lemmet opzettelijk kan worden afgebroken van het handvat, zodat dit in het lichaam van de tegenstander achterblijft. Vaak voorzien van weerhaken of kartels.
• Kukri: Nepalees hakmes
• Laguiolemes: een ambachtelijk vervaardigd mes uit of in de stijl van de Franse plaats Laguiole.
• Lierenaar: een typisch vouwmes vervaardigd in de streek van Lier, Heist-op-den-berg en Aarschot.
• Lintmes: een dun eindloos mes (als een ring) met een snijkant of vertanding, wordt meestal toegepast voor machinaal snijden.
• Multitool: een opvouwbaar stuk gereedschap met meerdere stukken gereedschap waarin een combinatietang de boventoon voert, maar waarin ook een of meer messen zijn te vinden.
• Oestermes: kort, dik mes dat wordt gebruikt om oesters mee open te wrikken.
• Officemes: klein koksmes, voor het schoonmaken van groenten etc.
• Paddenstoelenmes
• Puukko: Fins jachtmes.
• Santokumes: Japanse versie van het koksmes, met een eigen snijtechniek.
• Scheermes: mes of mesjes die (ongewenste) haren verwijderen van de huid. Een bekend merk is Gilette.
• Schildershakmes: een mes dat aan de ene kant scherp, en aan de andere kant afgeplat is (om op te slaan). Om oude stopverf te verwijderen.
• Sgian dubh: eenzijdig geslepen traditioneel Schots dolkmesje om in de kous onder de kilt te dragen.
• Slagmes: een bot, afgestompt mes van een behanger, om banen op maat af te slaan (als bij een envelop).
• Snoeimes: gekromd mes om takken van bomen en struiken te snoeien.
• Stanleymes (merknaam): een universeel mes met verwisselbaar blad.
• Stekmes: (oculeermes): mes om planten te stekken/oculeren. Heeft een kort lemmet.
• Stiletto: vaak wordt hiermee bedoeld een knipmes met een veermechaniek waardoor het lemmet zijdelings uit het heft schiet. Letterlijk doelt de term enkel op een smal lemmet, vaak aan anderhalve zijde scherp.
• Survivalmes: een mes met speciale voorzieningen zoals een zaagrand en in de greep vislijn, kompas etc. gebruikt in de wildernis voor diverse doeleinden.
• Tafelmes: een mes om mee te eten.
• Tornmesje: mesje dat bij het naaien wordt gebruikt om stiksels los te halen
• Valmes: mes waarbij het lemmet rechtstandig uit het heft kan worden geschoven of geschoten door middel van een veer.
• Vismes: een mes gebruikt om vis te fileren en/of te eten.
• Vlindermes: een soort opvouwbaar zakmes met twee handvatten die rond kunnen draaien in tegengestelde richting, dusdanig dat, wanneer het mes gesloten is, de mesbladen binnen de groeven in de handvatten worden verborgen.
• Werpmes: een mes om mee te werpen, meestal uit 1 stuk vervaardigd omdat het vele botsen handvatten doet losgaan.
• Wiegemes: een mes met een gebogen lemmet en twee handvatten, om etenswaar fijn te snijden.
• Zakmes: een mes dat ingeklapt kan worden zodat het eenvoudig en veilig in een broekzak kan worden meegedragen.
• Zwaard: het lemmet heet bij een zwaard een kling, deze is tweesnijdend. Een zwaard wordt als gevechtswapen gebruikt en heeft daarom een grote stootplaat.
• Zwitsers zakmes: een zakmes uitgebreid met een aantal andere stukken gereedschap.

Messen worden door gebruik bot, waardoor ze met regelmaat geslepen moeten worden. De snelheid waarmee een mes bot wordt, is voor een groot deel afhankelijk van de staalsoort waaruit het lemmet bestaat. Om een mes te slijpen kan men een machine gebruiken, of een handsteen. In principe doe je niets anders dan een zeer kleine hoeveelheid staal wegnemen waardoor een mooie, nieuwe, scherpe snede overblijft. Fijn schuurpapier op een harde, gladde ondergrond (bijvoorbeeld een glasplaat) kan ook gebruikt worden.

Een aanzetstaal of wetplank kunnen gebruikt worden om de snede tussen het slijpen door scherp te houden zonder materiaal weg te nemen. Door het gebruik wordt een snede niet alleen bot doordat het minder spits wordt, maar ook omdat op microscopisch niveau de snede iets kan ombuigen. Met een aanzetstaal of wetplank buig je dit weer terug. Messen die niet regelmatig worden gebruikt kunnen door corrosie worden aangetast wanneer ze onbeschermd in een vochtige omgeving worden bewaard. Corrosie tast het metaal aan en het mes verliest daardoor zijn eigenschappen. Probeer corrosie te voorkomen, bijvoorbeeld door een mes dat langdurig niet wordt gebruikt licht in te wrijven met vaseline of iets dergelijks.

In Nederland valt een aantal soorten messen onder de wapenwet. In Nederland worden de voor de handel bestemde zilveren en gouden messen van een jaarletter en een gehaltestempel voorzien. Het lemmet is bij tafelmessen nooit van edelmetaal omdat dat aangetast wordt door koolwaterstoffen in aardappelen en eieren.

In de christelijke iconografie is een mes het attribuut van Abraham, die Isaak ermee wil offeren. Ook is het mes het attribuut van de apostel Bartolomeüs, die levend wordt gevild.[1]

Het mes was vroeger een moordwapen en geen echt onderdeel van het bestek. Hieruit stamt ook het bijgeloof dat men een mes niet cadeau mag geven. Men moet het kopen. Daarom geeft men het mes samen met een munt. De ontvanger kan dan het mes kopen met de munt.[2][3]

Messen stonden symbool voor mannelijkheid, eer en macht. Als iemand vroeger een eed aflegde tegenover religieuze instanties, werd daarbij ook een mes overhandigd als blijk van goed vertrouwen. Een dergelijke overhandiging vond plaats in Parijs, toen een landeigenaar zijn land doneerde, waar vervolgens de Notre Dame kathedraal op gebouwd werd. Het mes dat de jonge hoveling kreeg diende ook gelijk als cadeau voor zijn vrouw. Een minder bekend, maar beter voorbeeld, omdat het nog steeds bestaat, is het gebroken mes van Stephen de Bulmer. Dit geschenk wordt bewaard in het Durham cathedral.[3][4]