Uitgeefgeschiedenis van Max Havelaar

Manuscript (titelpagina)

Jaren voor er sprake was van een boek als Max Havelaar had Dekker een kopie van zijn toneelstuk De Eerloze aan de Amsterdamse advocaat en schrijver Jacob van Lennep gestuurd. Toen het manuscript van Max Havelaar af was, kwam het uiteindelijk ook bij 'broeder' Van Lennep terecht, die erg enthousiast was over het boek.

Tijdens een bijeenkomst in Amsterdam op 11 januari 1860 viel het besluit om het boek uit te geven. Van Lennep beloofde een uitgever te zoeken en kende Dekker voor de eerste zes maanden een uitkering toe van 200 gulden per maand. Bovendien beloofde Van Lennep aan Dekker om te zorgen voor gunstige voorwaarden voor de auteur.

Met de 1200 gulden kon Dekker zijn gezin voor een tijdje onderhouden. Alleen had Van Lennep niet geheel duidelijk gemaakt waarvoor het geld precies bedoeld was. Tijdens de bijeenkomst op 11 januari was nog niet over betaling van kopijrecht gesproken. Het geld diende als ondersteuning en kon ook als lening worden opgevat. Later zou Van Lennep aanvoeren dat het een betaling was voor het kopijrecht.[1] Achteraf werd duidelijk dat Van Lennep de 1200 gulden uit eigen zak betaald had.

Op 23 januari schreef Van Lennep een brief aan Dekker. Hij liet daarin weten dat hij zonder het eigendom van het kopijrecht het boek niet bij een uitgever kon onderbrengen. De brief is bekend geworden als het 'advocatenbriefje'.[2]

Nadat Dekker het bericht kreeg, stuurde hij een gezegeld document aan Van Lennep waarin alles werd geregeld zoals gevraagd. Pas daarna begon Van Lennep met het persklaar maken van het boek.

Voor deze afdracht van het kopijrecht heeft Dekker nooit enige betaling ontvangen. Ook in juridische zin is er geen sprake van een koopovereenkomst.

Eerste editie
Omslag van eerste druk
Oorspronkelijke titel	Max Havelaar, of De koffij-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij
Auteur(s)	Eduard Douwes Dekker
Taal	Nederlands
Uitgever	J. de Ruyter
Uitgegeven	17 mei 1860
Oorspronkelijke oplage	1300
Portaal    Literatuur

Pagina 1 van eerste druk 1860

"lieve lezers"
(eerste zetfout in dubbeldruk)

De eerste druk verscheen op 17 mei 1860 in twee delen bij uitgeverij J. de Ruyter te Amsterdam.[3] Drie dagen eerder, op 14 mei, was het boek al in de handel verkrijgbaar.[4][5]

De oplage van 1300 exemplaren werd op groot octavo gedrukt bij drukkerij Van Munster en Zonen op een snelpers.[6] Er waren twee delen, van 212 en 185 pagina's. De boeken werden verkocht voor 4 gulden, een heel bedrag in die tijd. Veel gezinnen moesten daar een week of langer van rond zien te komen.

Van Lennep veranderde een aantal gedichten omdat hij vond dat 'ij' niet op 'ei' rijmt (Dekker noemde dat kinderachtig) en hij verwijderde een aantal stukken, zoals de vragen van Frits over de Bijbel. Bovendien deelde Van Lennep de tekst in hoofdstukken in en voegde hij onderschriften toe aan het begin van de hoofdstukken, zoals 'door Stern opgesteld' of 'Vervolg van het opstel van Stern'. Multatuli heeft ze bij de vierde druk weer verwijderd.

Multatuli bedoelde het boek als een aanklacht die een breed publiek moest bereiken. Van Lennep maakte er echter een dure editie van. Hij zwakte bovendien de politieke boodschap af door plaatsnamen en jaartallen door puntjes te vervangen. Het aantal exemplaren dat naar Indië werd gestuurd was bovendien klein.

Toch was Dekker in eerste instantie tevreden met de uitgave. Het duurde even, maar toen ging er een 'rilling door het land'. Ondanks de hoge prijs verkocht de eerste druk goed.

Nog hetzelfde jaar bleek een tweede druk [7] nodig. Dekker drong er bij De Ruyter op aan, dat het een 'volkseditie' zou worden: vele duizenden exemplaren aan een lage prijs, zodat het boek een ruime verspreiding zou krijgen. Ook wilde Dekker dat er meer exemplaren naar Nederlands-Indië zouden worden gestuurd.

Toen werd duidelijk dat Dekker alle zeggenschap over zijn boek kwijt was. Er kwam geen reactie van De Ruyter. Dekker beklaagde zich bij Van Lennep, maar ook die liet niets van zich horen. De schrijver was hierover erg ontstemd, want het boek kreeg vooralsnog niet de verspreiding waarop hij gehoopt had. Eerst probeerde Dekker nog via bemiddeling een reactie te krijgen, maar ook dat leverde niets op. Uiteindelijk zou het tot een proces leiden, waarbij Dekker via het gerecht 'rekening en verantwoording' probeerde af te dwingen.

Het uiterlijk van het boek en de typografie bleven in de tweede druk gelijk. De pagina-indeling en regels braken op een identieke manier af, zodat het lijkt of het van hetzelfde zetsel is gedrukt als de eerste druk. Toch is het boek geheel opnieuw gezet. Het boek verscheen opnieuw in twee delen. Op 8 november 1860 verscheen het eerste deel, op 22 november het tweede.[8] De precieze omvang van oplage is onbekend, maar lag vermoedelijk tussen 700 en 1200 stuks. De prijs voor de beide delen was opnieuw 4 gulden.

Van de tweede druk bestaat ook een dubbeldruk. Uiterlijk en typografie van het boek zijn identiek en de titelpagina vermeldt nog steeds 'Tweede druk'. Het boek is echter voor de derde keer gezet. De dubbeldruk is te herkennen aan een zetfout in regel 5 van het eerste hoofdstuk: "lieve lezers" in plaats van "lieve lezer":

[....] dat gij, lieve lezers, zoo even ter hand hebt genomen, en dat [....]".

Verdere identificatie van verschillen tussen twee uitgaven is mogelijk door:

1) beschadigde letters met elkaar te vergelijken.

2) te kijken waar de regels afbreken

3) een liniaal over de pagina's van twee boeken te leggen, en te kijken waar de letters op de regels staan. Alle spaties even breed maken als in het "voorbeeld" is een haast onmogelijke taak.

Deze in 1985 door A. Kets-Vree ontdekte oplage,[9] compliceert de drukgeschiedenis van het boek. Over het waarom van deze 'stiekeme' extra druk kan alleen gegist worden.[10] Mogelijk vreesde De Ruyter voor een nieuw proces, als hij een volgende - derde - druk zou aankondigen.

Hoeveel er van de 'geheime' dubbeldruk zijn gedrukt is niet bekend. Gezien de benodigde investering in nieuw zetsel zal het aantal exemplaren zeker niet hebben ondergedaan voor de eerdere drukken.[8]

Derde druk
Derde druk, 1871
Oorspronkelijke titel	MAX HAVELAAR of de KOFFIJ-VEILINGEN der Nederlandsche Handelsmaatschappij
Uitgever	Karel Hermanus Schadd
Uitgegeven	december 1871 20 januari 1872
Pagina's	296 pagina's
Grootte	24 × 17 cm 18,5 × 13 cm
Oorspronkelijke oplage	100 5000
Portaal    Literatuur

In 1870 besloot De Ruyter zijn kopijrecht op de Max Havelaar te verkopen. Hij bood het op 27-28 oktober met de resterende, nog ongebonden exemplaren op een veiling aan.[20] Op de veiling kocht Karel Hermanus Schadd, uitgever te Amsterdam, de rechten op het boek plus 22 resterende exemplaren van De Ruyter voor 2000 gulden.[21] Vrij kort daarop kondigde Schadd 'Eene goedkoope uitgaaf in klein formaat' aan.[22][23]

De derde druk verscheen in december 1871[24], eerst in een luxe-uitgave op 'superroyaal' formaat (24 × 17 cm). Op 20 januari 1872[25] was een gewone uitgave van 296 pagina's in klein octavoformaat (18,5 × 13 cm) beschikbaar. Beide versies werden met hetzelfde zetsel gedrukt, alleen de bladspiegel verschilt. De oplage van de luxe-editie was 100 stuks, waarvan 50 voor de handel. De oplage van de gewone editie was 5000. De luxe-editie werd verkocht voor 7,50 gulden. De gewone editie kostte ƒ 2,40 ingenaaid en ƒ 2,90 gebonden.

De tekstbron of 'legger' voor de derde editie was een exemplaar van de dubbeldruk. Veel zetfouten uit de dubbeldruk zijn onveranderd terug te vinden in de derde druk. Ook het 'lieve lezers' is blijven staan. De druk was ongeautoriseerd: Dekker was er niet bij betrokken. Hij hoorde pas achteraf van de nieuwe druk. Het ontlokte aan hem dit cynische commentaar:

	Uit de courant verneem ik dat m'n Ideën en de Havelaar herdrukt zyn. In elk beschaafd land krygt een auteur daarvan berigt. Men vraagt hem correctie, noten, ophelderingen. In Holland hoeft dat niet. En ze zouden me uitlachen als ik klaagde.
— Eduard Douwes Dekker[26]

In een noot bij de eerste druk van Duizend en eenige hoofdstukken over specialiteiten staat een nog uitvoeriger commentaar:[27][28]

	Niet in gelyke mate naar ik hoop, maar toch eenigszins, zal ik my te beklagen hebben over de nieuwe (Volks?) uitgaven van de twee eerste bundels myner IDEËN en van den HAVELAAR. Ik verneem dat de uitgever FUNKE my, al te grootmoedig, een exemplaar der IDEËN heeft aangeboden ! Wat ik overigens weet van den herdruk dier beide werken, vernam ik uit den courant! 't Spreekt dus vanzelf dat er van myne zyde niet de minste verantwoordlykheid voor de correctie dier werken bestaat. En ook zonder gewone correctuur, lag het niet in de rede dat men den schryver in de gelegenheid hadde gesteld tot het byvoegen van noten, tot weglating, verandering? Niets van dat alles! De hierin tegen my begane lompheid en 't vergryp tegen de regten en de belangen der letterkunde, zullen waarschynlyk behooren tot de specialiteit van Nederlandsche uitgevery. De Specialiteit van ons Publiek brengt dit alles geheel in de orde te vinden. In Frankryk, Duitsland, België en Engeland zou zulke handeling onmogelyk wezen. Ten Onzent veroorlooft men zich alles wat niet verboden is door de beschreven wet. Ik heb erger dingen meetedeelen, en zal het doen, zoodra de door diefstal en bedrog veroorzaakte kommer my dit veroorlooft."
— Eduard Douwes Dekker

Dekker had nog een andere reden om boos te zijn. Er was nu wel de volksuitgave die hij vanaf het begin had gewild, maar hij deelde niet meer mee in de winsten gemaakt op de verkoop van zijn roman. Hij had het boek ook geschreven om in zijn levensonderhoud en dat van zijn gezin te kunnen voorzien: 'poesaka voor Max en zijn zusje'.

Al in het voorjaar van 1873 verkocht Schadd zijn rechten op het boek voor ƒ 2500 aan de firma V/d Heuvell & Van Santen te Leiden.[29]

Vierde druk
Omslag van vierde druk
Uitgever	G. L. Funke
Uitgegeven	19 oktober 1875
Pagina's	388
Grootte	klein octavo
Oorspronkelijke oplage	5000
Portaal    Literatuur

Eind januari 1874 neemt uitgever G. L. Funke de rechten voor ƒ 2100 over van zijn 'vriend' P. Van Santen.[30] Funke wilde de Havelaar graag uitgeven en hij kende de Leidse eigenaren. Maar hij wilde voor het boek zeker niet elk bedrag neertellen en daarom wachtte hij een jaar met de aanschaf. Funke hoopte in 1874 nog de vierde druk uit te brengen en hij vroeg Dekker om zich daarop alvast voor te bereiden.[30]

Funke had eerder – buiten medeweten van Dekker – voor veel geld de rechten verkregen van de eerste twee IDEËN-bundels en daarvan snel een 'vierde, goedkoope, oplaag' van uitgegeven om zijn geld terug te verdienen. Dat gebeurde opnieuw zonder de auteur te raadplegen. Funke had nog meer plannen met Multatuli's boeken en ook van Verspreide Stukken, IDEËN-bundel-III en Minnebrieven kocht hij de rechten.

Funke wilde de auteur betrekken bij zijn uitgaven. Na een voorzichtig begin wist Funke in het najaar van 1871 Dekkers vertrouwen en vriendschap te winnen.[31] De uitgave van IDEËN-bundel-IV was het eerste project met nieuw werk dat zij samen ondernamen.[32]

Op 30 september 1872 klaagde Multatuli in een brief aan Funke, dat hij Schadds uitgave nooit heeft gezien:[33]

	Ge hebt het druk. Dat kan ik nagaan. Maar eilieve, zoek eens op in den Havelaar (Schadds uitgaaf heb ik niet – nooit gezien!) – in de editie van 1860 2e druk is 't blz – Ik kan het niet vinden, en 't bladeren in dat boek dient me niet in 't kostverdienen.
— Multatuli aan G. L. Funke

Zo krijgt Dekker dan toch nog Schadds uitgave in handen. Funke stuurt een exemplaar als tekstbron naar Dekker in Wiesbaden. Dekker probeert om op basis daarvan de wijzigingen van Van Lennep en andere ongewenste ingrepen in het werk terug te draaien. Ook maakt hij nieuwe noten bij de tekst.

Dekker heeft nogal wat emotionele problemen door de confrontatie met zijn geesteskind. De geautoriseerde uitgave loopt daardoor niet zo vlot als gehoopt. Funke dreigt verschillende keren de samenwerking op te zeggen om Dekker aan het werk te houden.[34][35]

De vierde druk van Max Havelaar [36] verschijnt uiteindelijk op 19 oktober 1875 in een oplage van 5000 stuks, 388 pagina's klein octavo.[37] De titelpagina vermeldt: 'eerste door den auteur herziene uitgaaf'. De prijs is ƒ 2,40 genaaid en ƒ 2,90 gebonden. Funke betaalde Dekker voor de correctie van de proefdrukken en liet de auteur ook meedelen in de winst.

5e editie
Vijfde druk
Oorspronkelijke titel	Max Havelaar, of De koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy - Tweede door den auteur herziene uitgaaf
Auteur(s)	Eduard Douwes Dekker
Land	Nederland
Taal	Nederlands
Uitgever	Elsevier
Uitgegeven	1 november 1881
Portaal    Literatuur

November 1880 besloot Funke zijn hele boekenfonds af te stoten. Hij wou zich meer concentreren op zijn krant Nieuws van den Dag.[44][45][46] De veiling was op 15 december 1880. In een bewaarde veilingcatalogus is in het handschrift van Funke de opbrengst genoteerd. In totaal kreeg hij totaal ƒ 20.078,14 voor zijn fonds met de 'werken van Multatuli'. Dat omvatte heel wat meer dan Max Havelaar. Op dat moment waren er van de oorspronkelijke 5000 exemplaren van de vierde druk van Max Havelaar nog 176 exemplaren over.

De pas opgerichte Uitgevers-Maatschap Elsevier, met aan het hoofd directeur Jacques G. Robbers (1838-1925), wordt de nieuwe eigenaar. Funke blijft trouwens als firmant betrokken in de nieuwe maatschap.

Robbers wil van Max Havelaar een nieuwe uitgave maken en heeft zelfs het plan er illustraties aan toe te voegen.[47][48][49][50] Multatuli krijgt een voorschot van ƒ 2000,- voor de correctie en nieuwe kopij.[51] Ergens in mei begon het werk aan de nieuwe uitgave. Dekker had het opnieuw moeilijk met de herinneringen die het corrigeren van de drukproeven oproept. Daarbij kwam nog dat Dekker niet goed kon opschieten met veel zakelijker ingestelde Robbers.[52] ondanks wat oponthoud[53][54] raakte het werk af. Het aantal noten is tot 194 nummers uitgebreid.

De vijfde druk of de 'Tweede door den auteur herziene uitgaaf' verscheen op 1 november 1881. Het is de laatste geautoriseerde uitgave die tijdens Multatuli's leven verscheen. De prijs was nu ƒ 1,90 ingenaaid en ƒ 2,40 gebonden.[55]

De omslag van deze vijfde druk is identiek aan de afbeelding van de band die om de negende druk zat, bovenaan dit artikel.

Bij een heruitgave van een historische literaire tekst met meerdere bronnen moet een uitgever een keuze maken. Hiervoor zijn geen vaste regels. Maar vaak gebruikt men de eerste druk, ook wel editio princeps of Ausgabe erster Hand. Dit omdat deze tekst bepalend was voor de receptie van het boek. Of men gaat uit van de laatste – geautoriseerde – druk tijdens het leven van de auteur.[56]

Gezien de verminkingen door Van Lennep in de tekst van de eerste druk, en de vele toevoegingen die Dekker in de editie van 1881 aanbracht, ligt het hier voor de hand, om uit te gaan van de vijfde editie. De ultima manus editie of Ausgabe letzter Hand.

Een extra complicatie is daarbij, dat niet alle exemplaren van deze uitgaaf identiek zijn. In vel zeven zijn tijdens het drukproces, veranderingen aangebracht aan het zetsel. Aan beide drukvormen. Dit verschijnsel heet perscorrecties. De reeds gedrukte vellen van het "oude" zetsel werden niet vernietigd, maar gewoon gebruikt. Schoondruk en weerdruk kunnen dan op vier manieren combineren. Van al die combinaties zijn exemplaren gevonden.[57]

Veel exemplaren van deze druk werden machinaal ingebonden met ijzeren nietjes in de rug, zoals bij tal van andere Elsevier-uitgaven uit die tijd. Papier moet droog worden bewaard, maar bevat altijd wel een kleine hoeveelheid vocht. Aangezien ijzer de neiging heeft te roesten, is het raadzaam deze nietjes te laten verwijderen en het boek te laten overbinden. Roesten ijzer maakt vlekken in het papier, en uiteindelijk wordt papier onherstelbaar beschadigd. Roest in chemisch actief en breekt de cellulose in de papiervezel af, daardoor ontstaan er donker bruine vlekken, die zich langzaam verder uitbreiden en die niet of nauwelijks te herstellen zijn.

Pagina uit het manuscript. De vragen van Frits, die hier staan, zijn in veel gedrukte uitgaven weggelaten. Ook blijkt hier dat Multatuli ij schreef en koffij, terwijl in veel gedrukte uitgaven y en koffi staat.

Het manuscript bleef lange tijd onvindbaar. Bij de voorbereidingen voor de viering van 50 jaar Max Havelaar in 1910 werd er een algemene oproep gedaan om documenten, brieven en andere multatuliana beschikbaar te stellen, uit te lenen of te schenken aan de vereniging Het Multatuli Museum in oprichting. Een nazaat van J. de Ruyter, mr. C.H.E. Reelfs, vond het origineel bij hem in de kast, tussen de papieren van zijn stiefvader, en schonk het aan het Multatuli-Museum.[58]

Het manuscript is een in het net overgeschreven versie van een eerdere versie in klad. De kladversie is verloren gegaan, zodat niet meer kan worden nagegaan welke veranderingen Multatuli tijdens het overschrijven aanbracht. Daarna bracht de schrijver nog correcties aan, vooral in de eerste helft van het boek, en die correcties zijn natuurlijk wél na te gaan.

Tegenwoordig wordt het manuscript bewaard bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam waar ook alle andere manuscripten en brieven worden bewaard, die het Multatuli-Genootschap in bezit heeft. Dat is sinds 1946 de naam van de vereniging.[59]

Een getrouwe uitgave van het manuscript verscheen pas in 1949, bij G. A. van Oorschot. Deze uitgave werd verzorgd en ingeleid door Dr. Garmt Stuiveling, multatuliaan en professor aan de Gemeente Universiteit van Amsterdam en wordt door hem ook wel als "nulde druk" aangeduid. Deze nulde druk heeft dezelfde pagina-indeling als het handschrift, zodat verwijzingen naar paginanummers vereenvoudigd worden. Hij is compleet met een "verantwoording", een lijst met door Multatuli zelf aangebrachte veranderingen in de tekst, een lijst met de ingrepen door Van Lennep enz. In de herdruk na 1954 is dit alles weggelaten, wat volgens W.F. Hermans de waarde van boek sterk verminderde.[60]

In de twee uitgaven die Dekker zelf kon verzorgen merkte hij op dat de verdeling in hoofdstukken een toevoeging is van Van Lennep.[61] In tegenstelling tot wat Dekker beweert, was de tekst in het handschrift door hemzelf wel degelijk in hoofdstukken ingedeeld. Elk hoofdstuk was door een streep aan het einde gemarkeerd. Dekker gaat direct daarna door met de tekst van het volgende hoofdstuk, een nieuw hoofdstuk begint niet bovenaan een nieuwe pagina. Ook een nummering ontbreekt. In het handschrift zijn er op deze manier in totaal 39 hoofdstukken aan te wijzen. De indeling in hoofdstukken is bovendien verankerd in de tekst zelf. Op bladzijde 8[62] wordt de lezer door Droogstoppel geïnformeerd:

Door aanpassingen uitgevoerd door Van Lennep werd Multatuli's indeling in hoofdstukken onzichtbaar gemaakt voor de lezer. En deze indeling in hoofdstukken bleef gehandhaafd in de uitgaven die Dekker zelf corrigeerde, want vijftien jaar later was dit detail uit zijn geheugen weggezakt. Het handschrift, dat hem hierbij had kunnen helpen, heeft Dekker nooit teruggezien.

A.L. Sötemann schrijft over dit alles:[63]

Men mag hieruit wel afleiden dat Multatuli's hierboven aangehaalde opmerking over het 'reglement' coquetterie is, dan wel dat hij zich de zaak niet meer nauwkeurig herinnerde. (het blijft natuurlijk wáár dat een streep tussen twee hoofdstukken een minder nadrukkelijke afscheiding vormt dan een gedeeltelijk witte pagina en de aankondiging van een nieuw hoofdstuk door middel van een opschrift.

Van Lennep was zich bewust van de betekenis van de strepen in het manuscript, en hij volgde ze ook wel, vooral in de eerste hoofdstukken van Droogstoppel, maar daarna veel minder. Kennelijk vond hij negen-en-dertig hoofdstukken iets te veel van het goede of vond hij de hoofdstukken te kort. Hoofdstukken werden bij elkaar gevoegd: door met rode en paarse inkt de strepen door te krassen. Zo brengt Van Lennep het aantal hoofdstukken in het manuscript eerst terug tot zeventien. Het uiteindelijke aantal hoofdstukken in druk is iets groter, namelijk twintig. Ook tijdens de correctie van het zetsel veranderde Van Lennep nog een groot aantal zaken.

Het gevolg is dat Droogstoppel steeds halverwege een hoofdstuk de pen van Stern overneemt. Het betreft: hoofdstuk IX, XVI, XVIII en XX. Bij Multatuli's indeling is van dergelijke wisselingen geen sprake, behalve aan het einde, als Multatuli Stern en Droogstoppel congé geeft voordat hij een nieuw hoofdstuk begint met zijn slotwoord, manifest en opdracht.

De onderstaande tabel is ontleend aan Sötemanns analyse, de paginanummering is uit het handschrift.[64][65]

† Afgekapt door Multatuli, met een interruptie van Droogstoppel.

In 1950 en volgende jaren verschijnen eerst onder redactie van Garmt Stuiveling de Volledige werken van Multatuli, bij G. A. van Oorschot te Amsterdam. In deel I staat een versie van de Max Havelaar. Als gevolg van de nogal "eclectische" wijze waarop Stuiveling meende te werk te kunnen gaan bij zijn edities, is er op deze tekstversie zeer veel af te dingen.

Deel 1 t/m 7 bevat alle door Multatuli geschreven boeken en publicaties. De delen daarna bevatten alle bekende en bewaarde brieven van en aan Multatuli en alle relevante documenten met betrekking tot leven en werk van de schrijver. Na de dood van professor Stuiveling neemt een redactie onder Hans van den Bergh de taak op zich het werk te voltooien. In 1995 is het werk uiteindelijk afgesloten, met deel 25, dat ook een register bevat op alle delen van de reeks.

Fotografische herdruk van de vijfde druk

facsimile-uitgave vijfde druk
Auteur(s)	Eduard Douwes Dekker
Voorwoord	Willem Frederik Hermans
Land	Nederland
Taal	Nederlands
Uitgever	Bezige Bij
Uitgegeven	1987
ISBN-code	90 234 0980 9
Portaal    Literatuur

In 1987 is het Willem Frederik Hermans die – uit onvrede met de dan beschikbare uitgaven van de Max Havelaar – een fotografische herdruk van de vijfde druk laat uitgeven bij de Bezige Bij: (ISBN 90 234 0980 9 CIP, NUGI 300)

Voor het eerst, na meer dan honderd jaar, een fotografische herdruk van de laatste door de auteur herziene uitgave

Dit boek verscheen tezamen met de tweede druk van Hermans' Multatuli-biografie De raadselachtige Multatuli, compleet met een inleiding en verklarende noten.

Hermans' mening, over de in die tijd beschikbare tekstversies van de Max Havelaar, laat hij vooral blijken op pagina IX van het voorwoord:

	Sindsdien heeft, vooral nadat het originele handschrift in 1949 was gepubliceerd, menigeen zich niet ontzien een Havelaar uit te geven die hij beter vond dan Multatuli's eigen laatste editie van 1881. Zelfs prijken de sinds 1950 verschijnende Volledige werken (in den vervolge aan te duiden als VW) met een Havelaarstekst die haast evenzeer het werk is van Stuiveling als van Multatuli zelf. Een dergelijke combinatie van diverse lezingen zou feitelijk Max Stuivelaar door Garmt Haveling moeten worden genoemd. Multatuli's andere teksten werden aan een overeenkomstige kunstbewerking onderworpen. [....] Gezien het feit dat Multatuli in de latere edities van Havelaar ook zinnen veranderde die in eerdere wél volgens zijn oorspronkelijke manuscript stonden afgedrukt, mogen we niet aannemen dat Stuiveling erin geslaagd is te raden wat Multatuli in de vierde en vijfde drukken zou hebben gezet, als het manuscript te zijner beschikking had gestaan. de door Stuiveling samengestelde teksten doen vermoeden dat deze professor beter wist wat goed was, dan de schrijver.
— Willem Frederik Hermans

Maar de kritiek richt zich ook op vele anderen, zoals: prof. dr. Sötemann (1979), dr.G.W.Huygens (1983), dr. M.Bots (1970), prof. dr. J.J. Oversteegen (1968, 1983) en Marijke Stapert-Eggen (1985).

In 1992 verscheen een wetenschappelijke of historisch-kritische uitgave, verzorgd door A. Kets-Vree. In twee delen: deel 1 bevat de tekst van de roman, deel 2 bevat een deel van het variantenapparaat en het commentaar.

In 1998 is er op basis van bovenstaande studie nog een "volks-uitgave" uitgegeven in de serie Nederlandse Klassieken:

Multatuli, Max Havelaar of de Koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy uitgegeven en toegelicht door Annemarie Kets-Vree, Uitgeverij Prometheus / Bert Bakker Amsterdam, ISBN 90-351-1955 X

Het handschrift heeft Multatuli nooit meer in handen gekregen. Het handschrift is zelfs tijden lang onvindbaar geweest, en kwam pas weer aan het licht toen een van de nazaten van J. de Ruijter het in 1910 in een kast vond. Dat jaar werd het handschrift in het kader van "50 jaar Max Havelaar" tentoongesteld.

In 2007 werd het handschrift zelf in facsimile uitgegeven bij uitgeverij Bas Lubberhuizen. Deze uitgave omvat een fotokopie in kleur, zodat de lezer alle toevoegingen en veranderingen door Van Lennep nu zelf kan identificeren. De pagina's hebben dezelfde kleur als het origineel. De pagina's zijn soms wat moeizaam te lezen: doordat Multatuli zijn inkt soms verdunde met water vanwege de bittere armoede waarin hij verkeerde toen hij zijn boek schreef. Daarnaast is er voor deze uitgave een digitale versie gebruikt, met minder pixels dan wenselijk, wat de leesbaarheid van deze herdruk nog verder verminderde.

Het handschrift is zodanig uitgegeven, dat het ook in uiterlijk een zo getrouw mogelijke kopie is van het origineel. Daarnaast is er een toelichting in hetzelfde formaat met een aantal artikelen toegevoegd. (ISBN 978 90 5937 155 2)

• Dik van der Meulen, Multatuli, leven en werk van Eduard Douwes Dekker, Uitgeverij Sun, Amsterdam, 2002, ISBN 905875202X
• K. ter Laan, red.: Chantal Keijsper, K. ter Laan's Multatuli-encyclopedie, Sdi Uitgeverij, Den Haag, 1995, ISBN 90-12-08181-5
• Multatuli, Volledige werken, 25 delen, Uitgeverij G. A. van Oorschot, Amsterdam, 1951/1995
• A. Kets-Vree, Multatuli, Max Havelaar, historisch kritische uitgave deel 2, Apparaat en commentaar, uitgeverij Van Gorcum, Assen/Maastricht, 1992, ISBN 90 232 2690-9
• A.L. Sötemann, De structuur van Max Havelaar, Wolters Noordhoff NV, Groningen, 1966, 2 delen, 2e druk: 1973 ISBN 90 01 80380 6

• Secundaire literatuur over Multatuli

• Website van het Multatuli-Genootschap en het Multatuli-Museum
• Eerste pagina van het manuscript van de Max Havelaar
• Max Havelaar (boek)
• Audioversie van Max Havelaar op Librivox