Gorinchem

Men neemt aan dat Gorinchem is ontstaan doordat vissers en boeren rond het jaar 1000 een nederzetting stichtten op wat hoger gelegen land nabij een monding van de Linge in de Merwede. Gorinchem ("Gorinks Heem", dat wil zeggen de woonplaats van de Goringa, de mensen van Goro (persoonsnaam))[1][2] wordt het eerst genoemd in een document uit 1224 waarin Floris IV de Gorcumers de tolvrijdom in het gehele graafschap Holland bevestigt.

In 1273 kocht Jan II van Arkel de havenplaats Gorinchem van de graaf van Bentheim.

Aan het eind van de 13e eeuw werden rond de nederzetting wallen opgeworpen die versterkt waren met palissaden, dit in een poging zich te beschermen tegen de overheersing van de buurstaten Holland en Gelre. Ook werden de eerste openbare gebouwen gesticht, zoals de Heilige-Geestkapel, het Gasthuis en de Kanselarijkapel.[3]

Halverwege de 14e eeuw werden de wallen verder versterkt met stenen muren waar 7 poorten in zaten en 23 torens waardoor een echte stadswal ontstond. Otto van Arkel verleende Gorinchem op 11 november 1382 stadsrechten. Bij een grote stadsbrand gingen in 1388 vijftienhonderd huizen, bijna de hele stad, in vlammen op (stadsbrand van Gorinchem).[4] Gorinchem werd in 1417 definitief door de graven van Holland ingelijfd. Door de aansluiting bij Holland bloeide de handel op en Gorinchem groeide uit tot de achtste stad van Holland.

Aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog werd Gorinchem uit Spaanse handen bevrijd op 26 juni 1572 toen het werd ingenomen door de Watergeuzen en Willem van Oranje. In diezelfde periode ging de hervorming Gorinchem niet zonder slag of stoot voorbij. In 1566 werd de eerste protestantse kerkdienst gehouden. Zes jaar later, op 9 juli 1572, namen de calvinistische Watergeuzen 19 rooms-katholieke priesters en broeders gevangen en voerden hen weg naar Den Briel (Brielle) waar zij in een turfschuur buiten de stadskern werden opgehangen. Deze geestelijken werden bekend als de martelaren van Gorcum. In het Gorcums Museum hangt een schilderij ter nagedachtenis aan deze gebeurtenis.

Aan het eind van de 16e eeuw waren de stadsmuren zo verzwakt dat zij werden vervangen door een nieuwe vestingwal met elf bastions. De nieuwe wal werd in 1609 afgerond en lag een stuk verder uit het centrum waardoor de stad tweemaal zo groot werd. Deze wal is nog bijna volledig intact. De vestingwal had vier stadspoorten: ten noorden de Arkelpoort, ten oosten de Dalempoort, ten zuiden de Waterpoort (waar men met de pont naar Woudrichem kan) en ten westen de Kanselpoort. Van de vier stadspoorten is alleen de Dalempoort nog over. De andere drie zijn in de 19e eeuw afgebroken om het toegenomen verkeer doorgang te verlenen. Een gedeelte van de Waterpoort bleef bewaard en is opgebouwd in de tuin van het Rijksmuseum Amsterdam. In 1673 werd Gorinchem opgenomen in de (oude) Hollandse Waterlinie.

Na een bloeiperiode in de Gouden Eeuw kwam in de 18e eeuw de teruggang. Aan het eind van de Franse overheersing werd de stad ook nog zwaar beschadigd door beschietingen toen de terugtrekkende Franse troepen zich in de vesting verschansten en de stad zich pas overgaf na drie maanden belegering. Dat was het zogenaamde Beleg van Gorinchem in het jaar 1813-1814. De Franse generaal Rampon, commandant van Gorcum, had daarvoor, ter verbetering van het schootsveld, alle houtgewas en bouwwerken zoals schuurtjes, molens en theekoepels laten verbranden of slopen tot een afstand van 450 meter van de vesting. Vervolgens werd het land onder water gezet en gaten in de toegangswegen gemaakt. Over de bastions werden honderden vuurmonden verdeeld. In de eerste weken van december werd de stad geleidelijk aan alle kanten omsingeld door de Russen en de Pruisen onder generaal Zielinsky. Maandenlang doorstond de ingesloten stad een reeks zware bombardementen. Op 4 februari 1814 werd de gehavende vesting overgegeven aan de belegeraars.

Vanaf 1815 ging de vesting Gorinchem deel uitmaken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Anders dan de oude waterlinie was dit geen linie van het gewest Holland, maar een belangrijke verdedigingslinie van het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden. Het tracé van de nieuwe linie had zich bij Gorinchem al eerder ontwikkeld. De vestingwerken van de stad zijn tot in de 20e eeuw in gebruik gebleven of aan de eisen van de tijd aangepast.

In de 19e eeuw krabbelde Gorinchem weer uit het dal door de opkomst van de industrie. De ontwikkeling van de stoommachine gaf de scheepvaart en het treinverkeer een impuls. De bereikbaarheid van de stad werd verbeterd door de aanleg van kanalen en een spoorweg. De rol van de vestingwerken was begin 20e eeuw uitgespeeld.

De 13 oudste foto's van Gorcum dateren van rond 1860 en bevinden zich in een album van de militaire arts Petrus Jan van der Grijp dat begin 2020 door het Gemeentearchief Venlo is verworven. [5]

De eerste stadsuitbreidingen sinds de 17e eeuw vonden begin 20e eeuw plaats. Het aantal inwoners was door de bloei in de 19e eeuw weer toegenomen. De binnenstad raakte hierdoor zo vol dat er buiten de wallen woningen moesten worden gebouwd. De eerste nieuwe wijken waren de Lingewijk en West.

Van 1939 tot 1971 werd Gorinchem bestuurlijk geleid door de als conservatief bekendstaande burgemeester ridder van Rappard. Beatgroepen waren er niet echt welkom en een optreden van The Outsiders eindigde voortijdig door hardhandig optreden van de politie.

Na de Tweede Wereldoorlog werd de stad uitgebreid in noordwestelijke richting. In de jaren zeventig werd de stad in oostelijke richting uitgebreid met de wijk Wijdschild en in de jaren tachtig met het stadsdeel Laag Dalem. In 1986 werd Dalem als gevolg van gemeentelijke herindeling aan Gorinchem toegevoegd. Inmiddels wordt er in de oostelijke richting verder gebouwd. Op de Dalemse Donken en langs de Componistenstraat worden 225 luxe huizen gebouwd. Verder zijn er circa 1400 woningen gepland ten oosten van de Spijksesteeg, tussen de Evenementenhal van Van der Most Beheer en Dalem, welke tussen 2009 en 2016 zijn opgeleverd.[6]

Het wapen van Gorinchem wordt als volgt omschreven: "In goud een gekanteelde poort van keel, gedekt met 3 daken van azuur, waarop 4 naar links waaiende vanen van keel, in de poort een opgetrokken valhek van sabel en in de schildpunt een schildje van zilver, beladen met 2 beurtelings gekanteelde dwarsbalken van keel. Het schild gedekt met een gouden kroon van 3 bladeren en 2×3 parels en gehouden door 2 gouden leeuwen, getongd en genageld van keel. Wapenspreuk: Fortes Creantur Fortibus in Latijnse letters van keel op een lint van goud."

De heraldische termen keel, azuur en sabel staan voor de kleuren rood, blauw en zwart. De in de heraldiek aangegeven richting is voor de beschouwer juist andersom, hierdoor wijzen de vanen op de daken van het poortgebouw in werkelijkheid naar rechts.

De wapenspreuk van Gorinchem, Fortes creantur fortibus ("Sterken brengen sterken voort"), verschijnt voor het eerst in 1749 in een door de stad gedrukt boek. De woorden zijn waarschijnlijk ontleend aan Horatius' Carmina "Fortes creantur fortibus ac bonis" dat vrij vertaald betekent: sterken kunnen slechts worden voortgebracht door sterken en goeden.

Het stadsbestuur verzocht in het begin van de 19e eeuw officiële erkenning en zond een tekening van het wapen mét de wapenspreuk naar de Hoge Raad van Adel. De beschrijving op het wapendiploma was echter niet volledig: er stond niks vermeld over de richting van de vanen op het poortgebouw, de kleur van de nagels van de schildhouders, het valhek in de poort noch de wapenspreuk. Dit is de reden dat de Hoge Raad op 24 juli 1816 een gedeeltelijke bevestiging gaf waardoor Gorinchem het lange tijd met een uitgekleed wapen moest doen. Het gemeentebestuur heeft dit later rechtgezet en kreeg bij Koninklijk Besluit van 24 maart 1982 alsnog erkenning van het te voeren wapen.

Halverwege de 19e eeuw voerden sommige Gorcumse schepen een vlag met vier rode en drie witte banen. In de brede (witte) middelste baan stond een afbeelding van het stadswapen omgeven door een krans met daaronder de plaatsnaam Gorinchem. Die vlag werd opgetekend in 1857, maar werd nooit tot officiële vlag uitgeroepen.[7]

Bij het 40-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina vond op 6 september 1938 een nationale jeugdhulde plaats. Bij deze hulde werd elke Nederlandse gemeente geacht hiervoor enkele jongeren met een gemeentevlag af te vaardigen. Bij gebrek aan een officiële gemeentevlag stelde het college van burgemeester en wethouders op 9 augustus 1938 een vlag vast die als volgt beschreven wordt: negen banen van wit en rood, waarvan de middelste baan twee keer zo hoog is als de andere.

Het logo toont het gemeentewapen omgeven door een vierkant kader (wat verwijst naar de oude stadswallen). Daar rechts naast staan de woorden "Gemeente Gorinchem". Boven dit geheel lopen twee parallel aan elkaar lopende rode lijnen in golfbeweging (die verwijzen naar het voor Gorinchem zo belangrijke water). Het logo is in gebruik sinds 25 april 1994, de dag waarop ook het nieuwe stadhuis in gebruik werd genomen. Het ontwerp is van de Gorcumse reclametekenaar H.K. Brik.

• Dit is in Bethlehem
• De Oude Doelen
• Tolhuis
• Huize Matthijs-Marijke
• Molen De Hoop
• Molen Nooit Volmaakt
• De Dalempoort
• Hugo de Groot poortje
• De Kapeltoren
• De Rotonde
• De Oostmolen en de Westmolen, twee wipmolens

Een deel van Gorinchem is een beschermd stadsgezicht. In de gemeente zijn er een aantal rijksmonumenten en oorlogsmonumenten, zie:

• Lijst van rijksmonumenten in Gorinchem (plaats)
• Lijst van rijksmonumenten in Gorinchem (gemeente)
• Lijst van oorlogsmonumenten in Gorinchem

Kaart van het oude centrum van Gorinchem, met de vestinggordel.

• Het Gorcums museum.
• Het Hamelhuis, naar Hendrik Hamel

Gorinchem heeft drie theaters:

• De Nieuwe Doelen
• Theater Peeriscoop
• Theater 't Pand

In Gorinchem zijn verschillende films en televisieprogramma's opgenomen. In de jaren zeventig werd er de televisieserie Waaldrecht opgenomen. De kinderfilm De Tasjesdief is grotendeels op de Grote Markt en in verschillende kleine steegjes gefilmd.

In de gemeente Gorinchem zijn diverse beelden, sculpturen en objecten geplaatst in de openbare ruimte, zie:

• Lijst van beelden in Gorinchem

De Vries Robbé was een Nederlands staalconstructiebedrijf dat zijn hoofdvestiging had in Gorinchem. Het heeft bestaan van 1881 tot en met 1976. Bij het faillissement in 1976 (door toedoen van 3R, bedrijf van de latere minister president Ruud Lubbers, verloor Gorinchem zijn belangrijkste werkgever en liep de werkloosheid in de stad op tot 20%.

De gemeenteraad van Gorinchem bestaat uit 25 zetels. Hieronder staat de samenstelling van de gemeenteraad sinds 1994:

* Uiteengevallen fractie; CDA behoudt één zetel

** Deed in 2002 mee als Leefbaar Gorinchem

*** De ChristenUnie werd in 1994 en 1998 vertegenwoordigd door haar voorgangers het GPV en de RPF

Raadsgriffier H. Sepers

Het college van burgemeester en wethouders steunt op de coalitiepartijen:

• Stadsbelang
• Democraten Gorinchem
• PVDA
• CDA

Het college wordt gevormd door:

Burgemeester:

• Reinie Melissant-Briene

Wethouders:

• D. van Zanten (Stadsbelang)
• R. van Doesburg (Democraten Gorinchem)
• E. Kraaijeveld (Pvda)
• J. vd. Geest (CDA)

Bij het knooppunt Gorinchem aan de noord-westzijde van de stad kruisen elkaar twee rijkswegen, de A15 en de A27. De laatstgenoemde maakt gebruik van de Merwedebrug.

Trein

De treinen in de richtingen Dordrecht en Geldermalsen van de MerwedeLingelijn, onderdeel van de spoorlijn Elst - Dordrecht, stoppen op het station Gorinchem. Deze spoorverbinding wordt sinds december 2018 onder de noemer R-net geëxploiteerd door Qbuzz. Het stationsgebouw van architect Cees Douma dateert uit 1971 en verving een gebouw van het "standaardtype Sneek" dat vanaf 1883 in Gorinchem heeft gestaan.

Bus

Qbuzz verzorgt een aantal stadsbuslijnen in Gorinchem. De streekbusdiensten worden geëxploiteerd door zowel Qbuzz als Arriva.

Boot

Het bedrijf Riveer verzorgt reguliere bootdiensten op de Merwede in het gebied rond Gorinchem.