LOFAR

De radiotelescoop werd in 2009-2010 gebouwd en in gebruik genomen door stichting ASTRON te Dwingeloo, een instituut van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). De officiële opening door koningin Beatrix vond plaats op 12 juni 2010[2].

LOFAR bestaat uit een reeks van ongeveer 20.000 kleine antennes, en doet astronomisch onderzoek in het frequentiebereik tussen 10 en 240 MHz. Het is geen traditionele radiotelescoop met een grote schotel, zoals de telescopen in Westerbork, de Westerbork Synthese Radio Telescoop (WSRT). LOFAR bestaat uit vele velden met daarin kleine antennes. De sturing van de bundel of kijkrichting van de telescoop gaat volledig elektronisch. Dit soort antenne wordt een phased array-antenne genoemd. LOFAR is de eerste radiotelescoop die dit principe op een zo grote schaal toepast en is dus wereldwijd een uniek project.

De kern van LOFAR (de superterp) bij Exloo

De 'kern' van de opstelling ligt in de Uilenbeken tussen de dorpen Exloo en Buinen in Drenthe, even ten oosten van de weg die beide dorpen verbindt. In een gebied van ruwweg 2 km diameter wordt ongeveer de helft van de antennes geplaatst. Daarnaast zullen er een tiental kleine velden met antennes gecreëerd worden in vrijwel alle noordelijke provincies van Nederland, op 5 locaties in Duitsland, 1 in Zweden, 1 in Engeland, 1 in Frankrijk en 3 in Polen (POLFAR). De Ierse antennes zijn op 27 juli 2017 in gebruik genomen. Verdere internationale uitbreiding ligt in het verschiet. Dit enorme project kost ongeveer 150 miljoen euro.

Initieel is een IBM Blue Gene/P-supercomputer gebruikt om de enorme hoeveelheid data te kunnen verwerken naar bruikbare (beeld)informatie voor de wetenschap. De voorganger, de Supercomputer TEchnology for Linked Lofar Applications, BG/L Stella, was op 26 april 2005 in gebruik genomen in de Zernikeborg (sinds september 2014 de Smitsborg geheten), het rekencentrum van de Rijksuniversiteit Groningen, maar is in 2008 vervangen door een nieuwer, nog krachtiger systeem. Tegenwoordig wordt een GPU-gebaseerd systeem gebruikt voor de correlatie van de signalen.

Naast de correlator is er in 2009 nog een tweede supercomputer van Hewlett-Packard (HP) bijgeplaatst die de offline berekeningen voor zijn rekening neemt. Deze supercomputer is samengebouwd uit standaard servers en is geconfigureerd als een zogenaamd Linux HPC cluster. Deze supercomputer is gebouwd door Betagraphics uit Hengelo (OV).

Het uitgebreide en supersnelle glasvezelnetwerk dat alle antennestations verbindt met het rekencentrum in Groningen wordt ook gebruikt om andere sensoren aan te koppelen (een antenne is een sensor voor radiogolven), want LOFAR is eigenlijk een heel groot sensornetwerk dat veel breder toepasbaar is. Naast sterrenkundigen gaan ook landbouwkundigen en geofysici gebruikmaken van het netwerk.

In januari 2011 werden voor het eerst LOFAR antennes in verschillende landen (Nederland, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk) gekoppeld, zodat een radiotelescoop met grote gevoeligheid en een zeer hoog oplossend vermogen (ongeveer 0,2 boogseconden) ontstond. Hiermee zijn voor het eerst gedetailleerde opnamen gemaakt van de radio-quasar 3C196, op ongeveer 6,9 miljard lichtjaar afstand.[3] Een station in Zweden is nog in aanbouw en wordt, naar verwachting eind 2011 in gebruik genomen.[3]

Landbouwers gebruiken het sensornetwerk om echte precisielandbouw te kunnen beoefenen; door het in de gaten houden van gewassen en het bestuderen van de invloed van weersomstandigheden en ziekten, wordt kennis ontwikkeld over efficiënt beheer van productieprocessen.

Geofysici hangen seismische geluidssensoren aan het LOFAR-netwerk en kunnen zo de aardbodem van Noord-Nederland in kaart brengen. Nieuwe gegevens over bodemdaling, watermanagement en aardgaswinning komen daarmee ter beschikking.

• lofar.nl / lofar.org
• ASTRON, het NWO-instituut in Dwingeloo dat LOFAR heeft ontworpen, gebouwd en bestuurt.

Zie de categorie Lofar van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.