Kruiskerk van Midwolda

De Kruiskerk of Viertorenkerk van Midwolda, ook wel Ol Kerke genoemd, was een grote kruiskerk enkele kilometers ten noorden van het Groningse dorp Midwolda in het Oldambt. De exacte voormalige locatie ligt ter hoogte van de boerderij Ol Kerke aan de Kerklaan, net binnen de dijk van de Dollard uit 1545. Deze plek werd rond 1900 ook wel Oudekerk genoemd. De kerk had een lengte van ongeveer 60 meter, een lengte die verder alleen in stedelijke centra gevonden is. Deze afmeting geeft aan de dat de kerk van groot belang voor de omgeving moet zijn geweest.[1]

Kruiskerk van Midwolda
De kruiskerk op het zegel van het Wold-Oldambt zoals aangehecht aan een oorkonde uit 1347
Plaats	Midwolda
Coördinaten	53° 13′ NB, 6° 60′ OL
Monumentale status	Rijksmonument
Monumentnummer	508081
Portaal    Christendom

Het kerkgebouw was gewijd aan Johannes de Doper en er werden in de kruiskerk volksvergaderingen gehouden voor het hele Wold-Oldambt. In 1471 werd hier het landrecht van de beide Oldambten vastgesteld en in 1565 werden er nog de rechtdagen gehouden. Meerdere geestelijken waren aan de kerk verbonden, met in 1516 één pastoor en drie vicarii. Bij de kerk bevond zicht een school waar in de 16e eeuw Latijnse lessen werden gegeven. De eerste bekende pastoor is Wilbrandus de Middewalda, wiens naam in een fragment van een psalterium uit 1318 voorkwam.

Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat het een overwelfde, laat-romaanse basilica met een dwarsschip en een rondgesloten koor betrof. Het gebouw is vermoedelijk gesticht aan het eind van de twaalfde of het begin van de dertiende eeuw en was voorzien van vier torens: twee torens aan het zwaar gefundeerde westfront en twee kleinere koorhoektorens in de oksels van de overgang van het dwarsschip naar het koor. De kerk was opgetrokken uit baksteen, maar vondsten van tufsteen wekken de suggestie dat het gebouw al een kleinere voorganger heeft gehad. De kruiskerk met zijn vier torens staat afgebeeld op het zegel van het Wold-Oldambt, zoals dat werd gebruikt bij een document uit 1347.

In 17e-eeuwse bronnen wordt uitdrukkelijk over de 4 toorende kerke gesproken. Op sommige kaarten, met name de op prekadastrale kaart van Cornelis Edzkens uit ca. 1647 wordt - hoogstwaarschijnlijk ten onrechte - de indruk gewekt dat de kerk nog een vijfde toren had. Volgens een 16e-eeuwse overlevering zouden de vier torens in 1413 zijn gebouwd in opdracht van Reinste Abdena, dochter van de Emder proost Hiske Abdena en gehuwd met Hayo Addinga, heer van Westerwolde. De stichting gebeurde uit haar eigen familievermogen. Over het hoe en waarom van deze schenking is niets bekend, maar hij heeft mogelijk te maken een boetedoening. Hiske's vader behoorde tot de partij van de Schieringers onder leiding van Coppen Jarges. Deze laatste nam een gouden reliekschijn van vier voet lang uit de kerk en liet hem omsmelten tot muntgeld. Dit om de oorlog tegen de partij van de Vetkopers te betalen. Dat het hier niet gaat om de stichting van een geheel nieuw kerkgebouw is ook uit archeologisch onderzoek in 1994 gebleken.

Door het ontstaan van de Dollard kwam de kerk in het laatst van de 15e eeuw pal aan zee te liggen. Een zware muur rondom het verhoogde kerkhof bood vermoedelijk enige bescherming tegen het water. In 1514 bracht Edzard I van Oost-Friesland kerk en kerkhof in staat van verdediging. In de Tachtigjarige Oorlog verschansten zich hier de Spaanse soldaten. Al in 1552 werd in Midwolda voor het eerst een protestantse geestelijke aangesteld. Diens opvolger werd echter in 1570 door de watergeuzen vermoord, waarbij tevens de kerkschatten werden geplunderd.

In 1667 stortte een van de torens (de noordwestelijke) van ouderdom in. De meer en meer bouwvallig wordende kerk werd aan het begin van de achttiende eeuw geheel afgebroken en vervangen door de huidige Kerk van Midwolda, midden in het inmiddels door veenontginning verplaatste dorp.

• 
  Kruiskerk van Midwolda op de kaart van Sgroten uit ca. 1573.
• 
  Oude kerkplaats gezien van links met op de achtergrond een vervallen boerenschuur en het huis 'Ol Kerke'
• 
  Kerkplaats gezien van rechts