Joaquim Maria Machado de Assis

Machado de Assis (1880), Marc Ferrez

Machado de Assis werd in armoedige omstandigheden geboren als zoon van een eenvoudige arbeider en mulat in Rio de Janeiro. Al op vroege leeftijd verloor hij zijn moeder en zijn zus. Hij leerde zichzelf lezen. Als leerjongen bij een drukkerij en later revisor bij kranten slaagde hij er door zelfeducatie in zich behoorlijk te ontwikkelen en raakte met name bekend met de literatuur. Al tijdens deze periode publiceerde hij gedichten die goed werden ontvangen en hem uiteindelijk een aanstelling als journalist opleverden.

Carolina, zijn vrouw (voor 1904), Acervo Academia Brasileira de Letras

In 1869 trouwde hij met de ontwikkelde Carolina Augusta Xavier de Novais, die hij bij de krant had leren kennen. Dat huwelijk werkte positief uit op zijn carrière en in 1869 werd hij hoofdambtenaar op het Ministerie van Landbouw en later directeur bij het Ministerie van Handel. Met zijn vrienden José Veríssimo en Lúcio de Mendonça werkte hij samen aan het tijdschrift Revista Brasileira en richtte hij in 1879 de Academie voor Braziliaanse kunst op, waarvan hij de eerste voorzitter werd.

Machado de Assis stond onder zijn tijdgenoten bekend als een uiterst correct burger, vormelijk en koel in de maatschappelijke omgang. Hij maakte tijdens zijn leven op velen de indruk een ‘streber’ te zijn. Eenmaal gearriveerd deed hij zijn uiterste best om zijn nederige afkomst te verbergen, alsook zijn epilepsie. Slechts in een kleine kring van intieme vrienden onthulde hij zijn grote intelligentie, zijn subtiele gevoel voor humor en zijn zeer persoonlijke (freudiaanse) kijk op de achtergrond van menselijke gedragingen, zoals die ook in zijn literaire werk tot uitdrukking kwam.

Machado de Assis bediende zich als schrijver van vrijwel alle literaire genres. Zijn vroege werken zijn nog tamelijk conventioneel-romantisch. Vanaf 1880 ontstaat echter een schier onclassificeerbaar oeuvre, ontgroeid aan de romantiek, wars van het realisme, maar daarvan wel alle elementen gebruikend die hij nodig achtte. Het werk van Machado de Assis was voor zijn tijd uitermate modernistisch en doet wel denken aan Italo Svevo en Marcel Proust (maar dan vermakelijker). Kenmerkend is zijn techniek van het weglaten, waarmee hij de fantasie van de lezer wilde prikkelen; typerend is ook het thema van het niet vooruitkomen in het leven: vandaag win je, morgen verlies je weer. Zijn stijl is hoogst persoonlijk, sober en precies en getint door een afstandelijke, elegante humor. Door velen wordt Machado de Assis beschouwd als een der belangrijkste schrijvers uit de negentiende-eeuwse wereldliteratuur.

Als de belangrijkste romans van Machado de Assis gelden:

Machado de Assis, 25 jaar oud (1864), Joaquim José Insley Pacheco

• Posthume herinneringen van Brás Cubas (1880), waarin een rijke vrijgezel terugkijkt op zijn leven en tot de conclusie komt dat egoïsme de essentie is van de menselijke natuur; datzelfde gezichtspunt wordt op het einde door de waanzinnige filosoof Quincas Borba uitgewerkt in de pseudo-wetenschappelijke leer van het ‘Humanitisme’.
• Quincas Borba (1891), een soort studie over waanzin en sociaal gedrag over Rubiao, leerling van de ‘humanitist’ Borba: Rubiao wordt Borba’s erfgenaam op voorwaarde dat hij zorgt voor diens hond maar heeft het humanitisme niet begrepen en maakt de verkeerde keuzes.
• Dom Casmurro (1899), een introspectieve roman over een nurkse oude heer die mijmert over zijn leven en de ontrouw van zijn mooie vrouw Capito met zijn beste vriend, waarbij de lezer echter nooit echt te weten komt wat er precies gebeurd is.
• Ezau en Jacob (1904) een roman van twijfel en tweestrijd, belichaamd in een tweeling die beide verliefd zijn op hetzelfde meisje, Flora, die echter sterft zonder tussen de beide broers te hebben kunnen kiezen..
• Dagboek van Aires (1908), een nostalgisch, bezonken boek met mild ironische bespiegelingen van de oude Aires, geschreven tussen de dood van zijn vrouw Carolina en zijn eigen naderende dood, op basis van eigen dagboekaantekeningen.

Bovengenoemde werken[1] werden tussen 1983 en 1992, samen met twee bundels verhalen (De psychiater en Vrouwenarmen), door August Willemsen in het Nederlands vertaald en in gebonden edities uitgegeven door De Arbeiderspers.

• A. Bachrach e.a.: Encyclopedie van de wereldliteratuur, Bussum, 1980
• Harold Bloom: Genie, die 100 bedeutendsten Autoren der Weltliteratur, München 2004

• MetaLibri Digital Library
  • Contos Fluminenses
  • Dom Casmurro
  • Memórias Póstumas de Bras Cubas
  • Quincas Borba
• (pt) Machado de Assis