Oranjehotel

Van 1919 tot 1940 dienden de cellenbarakken van de Scheveningse gevangenis als huis van bewaring voor kleine criminelen. Na de Duitse inval van 10 mei 1940 werden er Duitse krijgsgevangenen opgesloten. Na de capitulatie van Nederland namen de Duitsers de gevangenis over.

De schertsende naam Oranjehotel werd al in 1940 voor het eerst gebruikt.[1] en wordt op 8 maart 1941 genoemd in de illegale krant Vrij Nederland. De naam verwijst naar het Hotel d'Orange, een werkelijk bestaand hotel dat aan de Boulevard van Scheveningen lag en dat veelal ook met de Nederlandse benaming Oranje-Hotel werd aangeduid. Dat de naam overging op de gevangenis, is ongetwijfeld een verwijzing naar de Nederlandse koninklijke familie, terwijl het woord hotel op een ironische manier verwijst naar het (gedwongen) verblijf van de verzetsmensen als 'gasten' in de gevangenis. Het eigenlijke Hotel d'Orange werd in de oorlogsperiode 1940-1945 zwaar beschadigd en werd begin jaren vijftig afgebroken.

Na de capitulatie van Nederland werd het Scheveningse huis van bewaring door de Duitsers in gebruik genomen als Deutsches Untersuchungs- und Strafgefängnis en Kriegswehrmachtgefangnis. Vanwege de Duitse vrees voor een mogelijke geallieerde landing op de kust van Scheveningen, werden deze twee eind juni 1942 verplaatst naar Utrecht. Sinds die tijd werd het Oranjehotel uitsluitend gebruikt als Polizeigefängnis Scheveningen, wat wil zeggen dat de gevangenen er zaten opgesloten in opdracht van de Sicherheitsdienst (SD) en de Sicherheitspolizei (Sipo). In het Oranjehotel werden politieke gevangenen geconcentreerd waarvoor een bijzondere belangstelling was van de staf van de Befehlshaber der Sicherheitspolizei, die het hoofdkwartier had in Den Haag.[2]

Doodencel 601 in het Oranjehotel

Commandanten

Johann Schweiger, bijgenaamd “das Plurschwein”, een van de Duitse commandanten van het Oranjehotel

De Duitsers stelden in 1940 Harry Harder, een beambte van de Kriminalpolizei, aan als commandant. Toen de verzetsacties tegen de bezetters toenamen, verving de Sipo in begin februari 1941 Harder en stelde in zijn plaats aan als commandant de SS-Hauptscharführer Johann Schweiger. Twee maanden daarna werd SS-Untersturmführer Hans Joch aangesteld boven Schweiger, die daarna aanbleef als ondercommandant. In juni 1942 werd Hans Joch opgevolgd door SS-Hauptsturmführer Wilhelm Boy, die aanbleef tot februari 1944, waarna Johann Schweiger tot in de maand mei 1945 de touwtjes in handen had. Hij had een bijzonder slechte reputatie. Schweiger zou van februari 1941 tot in mei 1945 het grootste stempel drukken op het gevangenisregime in het Oranjehotel. Onder de gevangenen had hij de bijnaam “das Plurschwein”. Historicus Lou de Jong omschreef hem als: „... een brood-Nazi en bovendien corrupt, een felle antisemiet en een bruut.” Onder Schweiger kregen gevangenen niet meer dan het absoluut minimum aan eerste levensbehoeften. De gevangenen werden onder zijn leiding onderworpen aan vernedering, mishandeling en marteling.[2][3]

Een aantal cellen in de middelste gang van het Oranjehotel, de D-gang, werd gebruikt als dodencellen. Hier wachtten terdoodveroordeelden op het bevel om door het Poortje naar de vrachtwagen te lopen die hen naar de Waalsdorpervlakte zou brengen. In hun laatste uren mochten de gevangenen contact hebben met elkaar, praten, bidden, huilen, zingen. In sommige gevallen mochten ze nog een brief schrijven.

Een van de dodencellen, Doodencel 601, is in oorspronkelijke staat behouden. Een portret van koningin Wilhelmina hangt nu boven de deur. De muren tonen de authentieke inscripties van de gevangenen, waarmee hoop, angst en verlangen naar huis werden geuit. Er zijn een slaapplaats en een kleine ton die diende als gemak. Op een eetblad ligt een bijbel en er staat een kristallen vaas met daarop de tekst “VRIHEYT EN IS OM GHEEN GELT TE KOOP”.[7]

Doodencel 601 vormt de kern van het Monument Oranjehotel. Tijdens de jaarlijkse herdenking leggen honderden mensen bloemen bij Doodencel 601.

Gedenksteen Zij waren eensgezind in de buitenmuur van het Monument Oranjehotel (beeldhouwer: Albert Termote)

Poortje en plaquette aan de Van Alkemadelaan.

Aan de Van Alkemadelaan bevindt zich, naast een grote poort, een kleine poort in de buitenmuur. Door deze kleine poort werden de terdoodveroordeelden naar buiten gevoerd om op de Waalsdorpervlakte te worden geëxecuteerd.

Naast de deur is in 1949 een plaquette geplaatst ter nagedachtenis aan allen die hier weggevoerd werden naar de Waalsdorpervlakte. De tekst op de plaquette is van oud-gevangene, hoogleraar en auteur Nico Donkersloot (verzetsnaam: Antonie Donker) en luidt:

Een van de vier Doodenboeken die in het Nationaal Archief worden bewaard

De Doodenboeken zijn vier banden met foto’s en levensbeschrijvingen van 734 verzetsmensen die tijdens of na hun verblijf in het Oranjehotel zijn omgekomen. De Doodenboeken zijn kort na de oorlog samengesteld op basis van informatie over oud-gevangenen van het Oranjehotel die toen verzameld kon worden. De gegevens zijn verre van compleet, maar de boeken vormen een indrukwekkend monument voor de gevallenen. Ze zijn in bewaring gegeven bij het Nationaal Archief en digitaal te raadplegen.[8] Tijdens de jaarlijkse herdenking worden de boeken in Doodencel 601 gelegd.

Naast de Doodenboeken is in 1946-1947 het Gedenkboek van het Oranjehotel samengesteld door majoor E.P. Weber. Hierin worden het leven en de persoonlijke geschiedenis - of in vele gevallen alleen de naam - van gevangenen beschreven.

Gedetailleerde lijsten van gevangenen van het Oranjehotel zijn niet beschikbaar. Kort voor het einde van de oorlog zijn de archieven van de gevangenis grotendeels door de Duitsers vernietigd.

De Lijst van de Stichting Oranjehotel vormt een digitaal eerbetoon aan oud-gevangenen, die vermeld worden met een korte levensbeschrijving en, indien beschikbaar, foto’s of documenten.[9] De informatie is veelal door particulieren aan de Stichting verstrekt en niet gecontroleerd op historische juistheid. Daarnaast bevat de Lijst aanvullende informatie over gevangenen die in het Gedenkboek of in de Doodenboeken zijn vermeld.

In de voormalige kerkruimte, tegenwoordig in gebruik als sportzaal, vond tot 2016 jaarlijks de Herdenking Oranjehotel plaats.

Sinds 1946 wordt op de laatste zaterdag van september of de eerste zaterdag van oktober de jaarlijkse herdenking gehouden. Tijdens de herdenking wordt een herdenkingsrede uitgesproken door een prominente Nederlander en wordt eer betoond aan de gevangenen van het Oranjehotel tijdens een stille gang langs Doodencel 601. De herdenking wordt ieder jaar door zo’n 400 mensen bijgewoond, waaronder vertegenwoordigers van de Staten-Generaal, de regering, de stad Den Haag, de provincie Zuid-Holland en vele organisaties van oud-gevangenen.

Een aantal ex-gevangenen, het Nederlandse Rode Kruis en het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie richtten op 24 juni 1946 het Comité Oranjehotel op. Zij besloten in het Oranjehotel „een blijvende herinnering aan te brengen (...) in de vorm van een monument of gedenkplaats en enkele doodencellen te bewaren als een soort bedevaartplaats“. Het door hen gerealiseerde Monument Oranjehotel bestaat uit “Doodencel 601”, “het Poortje”, de gedenkplaat “Zij waren eensgezind” en de “Doodenboeken”. Om het Monument Oranjehotel te beheren richtten zij op 6 mei 1947 de Stichting Oranjehotel op, die na oplevering van het monument en de Doodencel 601 tevens jaarlijks een herdenking is gaan organiseren.[10]

De Doodencel 601 is bijna 70 jaar besloten geweest in de Scheveningse gevangenis, maar nu de cellenbarakken niet meer in gebruik zijn werkt de stichting sinds 2012 aan de vernieuwing en openstelling van het monument als herinneringscentrum. Sinds eind 2013 wordt eens per maand gelegenheid gegeven aan het publiek om Doodencel 601 te bezoeken. In samenwerking met de Rijksgebouwendienst en het Ministerie van Veiligheid en Justitie werd een ontwerp gemaakt voor een herinneringscentrum, waarvan de uitvoering in 2016 ondertekend is.[11] Op 15 januari 2018 werd museologe Anke van der Laan aangesteld als eerste directeur van het Herinneringscentrum Oranjehotel. Voordien was zij 15 jaar hoofd tentoonstellingen en collecties van het Frans Hals Museum en De Hallen Haarlem.[12] Op 6 februari 2018 werd bij de ondertekening van het bouwcontract bekend gemaakt dat het herinneringscentrum eind 2018 gerealiseerd zal zijn.[13] De voorzitter van de Stichting Oranjehotel, Dineke Mulock Houwer, maakte op 6 oktober 2018 tijdens de jaarlijkse herdenking bekend dat die dag de laatste herdenking was voordat het herinneringscentrum in gebruik zal worden genomen. Vanaf 2019 vindt de herdenking plaats in het herinneringscentrum. Daarnaast deelde zij mede dat het NIOD een verzoek had ingewilligd om een wetenschappelijke studie uit te laten voeren naar de geschiedenis van het Oranjehotel gedurende de oorlogsjaren. Het onderzoek wordt uitgevoerd door NIOD-onderzoeker dr. Bas von Benda-Beckmann, die eerder onder meer de Velser Affaire heeft onderzocht. De studie zal een wetenschappelijke basis bieden voor de informatie- en educatiefunctie die het herinneringscentrum zal krijgen.[14][15]

Zie de categorie Oranjehotel van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.