Etty Hillesum

Etty Hillesum werd op 15 januari 1914 geboren in Middelburg. In 1918 vertrok het gezin Hillesum naar Winschoten en ging daar aan de Oranjestraat wonen. In 1924 verhuisde men naar Deventer. Vader Louis (Levi) Hillesum, die leraar klassieke talen was, werd daar aangesteld als rector van het Stedelijk Gymnasium. Etty was leerling van deze school. Moeder Rebecca (Rivka) Hillesum-Bernstein, geboren in Rusland, vluchtte in 1907 na een pogrom met kaalgeschoren hoofd en in soldatenkleren naar Amsterdam. Hoewel Etty's overgrootvader, Jeremia Hillesum, opperrabbijn was geweest in Zwolle, kreeg ze tijdens haar jeugd weinig van het joodse geloof mee. De familie liet zich in 1937 uitschrijven als lid van de joodse gemeente.

In 1932 ging Hillesum in Amsterdam rechten studeren. Deze studie sloot ze op 4 juli 1939 met succes af en volgde hierna een studie Slavische talen in Leiden. Deze studie voltooide ze niet. Tot haar vertrek naar Kamp Westerbork voorzag ze in haar levensonderhoud door privé-lessen Russisch te geven. Etty had twee broers: Mischa, die een begaafd pianist bleek en Jaap (Jacob), die arts was.

Etty Hillesum (ca.1939)

In 1941 ontmoette ze de 54-jarige uit Duitsland gevluchte ex-bankier genaamd Julius Spier en ontstond een liefdesrelatie. Spier was handlijnkundige en had een kleine praktijk in zijn woning aan de Courbetstraat. Hij was verloofd met Hertha Levi, die in Engeland op hem wachtte. Op advies van Spier begon Etty op 9 maart 1941 met het schrijven van een dagboek. De bedoeling was door oudere en nieuwere onderdelen te vergelijken inzicht te verkrijgen in de ontwikkeling van haar gevoelens en gedachten bij alledaagse ervaringen.

Inmiddels had zij al verschillende malen joodse studenten geholpen en in juli 1942 kreeg ze een baan als administratief medewerkster bij de Joodsche Raad, de joodse organisatie die in opdracht van de Duitsers de joodse gemeenschap in Nederland moest besturen. Etty's broer Jaap bemiddelde voor het verkrijgen van dit werk. Na enige tijd kwam ze terecht op de afdeling 'Sociale Verzorging Doortrekkenden' in deportatie-kamp Westerbork. Omdat de medewerkers van de raad zelf joods moesten zijn voelde ze zich in eerste instantie zeker bij deze baan. Vanwege het werk genoot ze een uitzonderingspositie en mocht vrij het doorgangskamp in en uit. In het kamp, dat ze in haar dagboek als "de hel" omschrijft, probeerde ze haar joodse lotgenoten die wachtten op transport naar Polen te helpen. In augustus 1942 werd ze zelf geïnterneerd in kamp Westerbork. Doordat haar uitzonderingsbewijs nog geldig was reisde zij zonder problemen nog een aantal malen naar Amsterdam. Vanuit zowel Amsterdam als Westerbork beschreef ze haar ervaringen in tientallen brieven.

Ze besloot niet onder te duiken en ging op 6 juni 1943 opnieuw naar Westerbork. In juli 1943 verloor ze haar uitzonderingspositie en werd hierdoor een gewone kampbewoonster.

In december 2018 werd bekend dat Hillesum heeft geholpen met de ontsnapping van een aantal Joodse kinderen uit kamp Westerbork. Dit bleek uit een aantal notities van de Joodse verzetsstrijdster Ies Spetter. Siertsema heeft in de memoires van Spetter ontdekt dat hij "samen met een vriendin Mr. Hillesum erin slaagde enkele kinderen uit het kamp te smokkelen". Mr. Hillesum is Etty, die de academische titel mr. mocht voeren. Dit feit was opvallend omdat van Hillesum bekend is dat zij tegen onderduiken was. Vanwege deze visie is Hillesum omstreden in een deel van de Joodse gemeenschap. Zij wilde in haar eigen woorden "het lot van haar volk delen". Onderduikers voelden zich daar volgens Hillesum te goed en te waardevol voor. Zij probeerde zelfs een vriendin die ging onderduiken op andere gedachten te brengen.[1]

Op 7 september 1943 werd zij met haar ouders en haar broer Mischa gedeporteerd naar het concentratiekamp Auschwitz, waar ze op 30 november 1943 vermoord werd op 29-jarige leeftijd. Haar dagboek eindigt op 6 september 1943 met het bericht van een vriend. Eind september belandde ook haar broer Jaap in Westerbork, hij overleed tijdens een gevangenentransport.

Tekst van Hillesum in Deventer

• Drie brieven van den kunstschilder Johannes Baptiste van der Pluym (1843-1912), 1943[3]
• Etty: De nagelaten geschriften van Etty Hillesum 1941-1943 / Het Werk (ingeleid door Klaas A.D. Smelik). Amsterdam: Uitgeverij Balans 1986. (6e, herz. en aangev. druk 2012: ISBN 978-94-6003-575-3)
• Twee brieven uit Westerbork van Etty (ingeleid door David Koning), Den Haag: Bert Bakker/Daamen N.V. 1962. (5e druk 2013: ISBN 978-94-6003-625-5)
• Het verstoorde leven: Dagboek van Etty Hillesum 1941-1943 (ingeleid door Jan Geurt Gaarlandt), Haarlem: De Haan, 1981. (34e druk 2014: ISBN 978-94-6003-726-9)
• Het denkende hart van de barak. Brieven van Etty Hillesum (ingeleid door Jan Geurt Gaarlandt), Haarlem: De Haan 1982. (11e druk 2009: ISBN 978-94-6003-183-0)
• In duizend zoete armen: Nieuwe dagboekaantekeningen van Etty Hillesum (ingeleid door Jan Geurt Gaarlandt), Haarlem: De Haan 1984. (2e druk 1984: ISBN 90-228-3651-7)