De bedreigde zwaan

Het schilderij toont een knobbelzwaan die haar nest met eieren beschermt tegen een hond. Aan de voorstelling zijn na het overlijden van Asselijn drie opschriften toegevoegd. Onder de zwaan staat in hoofdletters DE RAAD=PENSIONARIS. Vermoed wordt dat daarmee Johan de Witt bedoeld wordt. Op een van de eieren staat, eveneens in hoofdletters, HOLLAND geschreven, een verwijzing naar het gewest Holland, waarvan De Witt raadpensionaris was. Boven de hond staat DE VIAND VAN DE STAAT. Op die manier kreeg de voorstelling de allegorische betekenis van Johan de Witt (de zwaan), die Holland (het ei) beschermt tegen de vijanden van de staat (de hond).

Verondersteld wordt dat de opschriften ongeveer honderd jaar na Asselijns overlijden zijn aangebracht. Wie dat heeft gedaan, is niet bekend. In de achttiende eeuw was het gebruikelijk om schilderijen een allegorische betekenis toe te schrijven, anders vond men een schilderij te basaal. Omdat de hond komt aangezwommen, wordt gedacht dat met die vijand Engeland bedoeld wordt, evenals prins Willem III van Oranje-Nassau, waarvan De Witt altijd heeft willen voorkomen dat die stadhouder van Holland zou worden. Willem III werd na het overlijden van De Witt koning van Engeland.

De zwaan is op ware grootte afgebeeld, waardoor het realistischer overkomt. De gevechtshouding van de zwaan komt extra dreigend over, omdat de vogel vanaf een laag gezichtspunt geschilderd is, vanuit het zogenaamde kikvorsperspectief. De zwaan is weergegeven met tinten wit, geel, grijs en ook nog met blauw. De vogel staat in het tegenlicht. De linkervleugel vangt met de bovenkant het zonlicht, waardoor de omlijningen van de borst beter uitkomen en er spanning in de weergave van de zwaan wordt gebracht. Asselijn was een meester in stofuitdrukking. Zo schijnt het zonlicht door de flinterdunne randen van de donsveertjes. De lucht bestaat uit twee tinten blauw, een grauwere aan de bovenkant en een heldere beneden. Het vermoeden is dat hij hiervoor respectievelijk de pigmenten smalt en ultramarijn gebruikte. De zwaan heeft zojuist gepoept, als afschrikmiddel of uit angst. Op de top van de faeces zijn subtiele roodbruine kleurschakeringen te zien, waaruit blijkt dat Asselijn de zwanenuitwerpselen goed bestudeerd heeft. Italiaanse invloeden uit de tijd dat hij in Italië verbleef zijn zichtbaar in de goudkleurige strootjes van het zwanennest, waarmee hij de zonneschijn weergaf.[1]

Het werk wordt in 1784 voor het eerst gesignaleerd op de verkoping van de verzameling van de jurist Jean Deutz in Amsterdam.[2] Later bevond het zich in de verzameling van Jan Gildemeester Jansz., wiens verzameling op 11 juni 1800 en volgende dagen publiek werd geveild in het Trippenhuis. De koper van De bedreigde zwaan was de Nationale Konst-galerij in Den Haag, de voorloper van het Rijksmuseum in Amsterdam. Het was de eerste aankoop van dit museum.

In de jaren negentig van de twintigste eeuw werd het schilderij ingelijst in een zwarte kopie van een zeventiende-eeuwse profiellijst, die een Franse Régencelijst verving. In december 2002 werd die vervangen door een uit ongeveer 1655 daterende Hollandse, gesneden houten lijst in kwabstijl met groteske koppen, guirlandes en vloeiende zoömorfe vormen. Deze lijst is van lindenhout.[3]