Civitas

Civitas (meervoud: civitates) verwees in de Oudheid voornamelijk naar het Romeins burgerrecht. De term werd ook gebruikt om een bepaalde nederzetting aan te duiden.

Tijdens de groei van het Rijk werden de bewoners van de buitenprovincies aangeduid als dediticii, wat overwonnenen betekent, of behandeld als klant-koninkrijk met wat meer autonomie via verdragen. Deze laatste groep was bekend als civitates foederatae en waren vrijgesteld van belastingen of van toepassing van de Romeinse wet.

Prestigieuze en economisch belangrijke nederzettingen zoals Massilia en Messana waren voorbeelden van bezette regio's die over een beperkte autonomie beschikten tijdens de Romeinse Republiek. De nieuwe geromaniseerde Romeinse stedelijke nederzettingen werden eveneens civitates genaamd en gewoonlijk waren ze dicht bij de oudere voor-Romeinse hoofdstad. Soms, meestal in het zuiden, vielen ze samen met die oude hoofdsteden. Bij gebrek aan een dergelijke oorspronkelijke hoofdstad stichtten de Romeinen er zelf een. Was de lokale bevolking zeer wantrouwig tegenover de Romeinse administratie, dan werd soms de civitas buiten het stamgebied geplaatst. De meeste ambtenaren werden immers gerekruteerd uit de lokale bevolking. Voorbeelden van een civitas buiten het stamgebied zijn: Kassel (civitas Menapiorum) lag in het stamgebied van de Morini, en Bavay (civitas Nerviorum) lag in het stamgebied van de Bellovaci. Waarschijnlijk werd Trier (civitas Treverorum) eveneens net buiten hun stamgebied gesticht. Een civitas mag dus niet verward worden met een centrale hoofdstad. In het verleden gingen veel historici er soms verkeerdelijk van uit dat het stamgebied zich netjes rond de civitas bevond.

De administratie in de civitas was veelzijdig, doch het aantal ambtenaren heel beperkt. Met kon er bijvoorbeeld het Romeinse burgerschap bekomen, processen voeren, en vooral: belastingen betalen. De civitates groeiden uit tot marktplaatsen, Trier zelfs tot de hoofdstad van het West-Romeinse Rijk.