Centrale Groothandelsmarkt Amsterdam

Het terrein werd in 1934 geopend onder de naam 'Centrale Markt', met tien insteekhavens, pakhuizen en in het midden de grote markthal met klokkentoren. Het werd in gebruik genomen door de Dienst voor het Marktwezen van de gemeente Amsterdam en was mede een initiatief van de Amsterdamse wethouder Monne de Miranda,[2] de Centrale Markt had als doel de levensmiddelenvoorziening in Amsterdam te verbeteren. Voordien (van 1895 tot 1934) was de centrale (groenten)markt in de open lucht achter de Marnixstraat aan het einde van de Elandsgracht gevestigd en voor 1895 aan de Prinsengracht. De namen Appeltjesmarkt en Groenmarktkade langs de Singelgracht herinneren hier nog aan.[3]

In de Tweede Wereldoorlog misbruikte de Duitse bezetter de stadsmarkten en de Centrale Markt om greep te krijgen op Joodse ondernemers in Amsterdam. Een deel van de Centrale Markt werd de 'Joodse Markt' en Joodse bezoekers kregen een rode letter 'J' op hun marktpas. De toenmalige (joodse) directeur Van der Laan werd in 1941 ontslagen en zou in 1944 sterven in een concentratiekamp. Hoewel de markt in de greep was van de bezetter, was zij ook een haard van verzet. Via de Centrale Markt werd voorkomen dat Joodse mensen op transport werden gezet, omdat via valse documenten kon worden 'aangetoond' dat zij onmisbaar waren voor de voedselvoorziening in Amsterdam. In de kelders van de markthal zaten vele Joodse burgers in onderduik tot na de bevrijding. Ondanks dat in 1943 een eenheid Duitse militairen op een van de pieren werd gelegerd, heeft het Duits gezag deze onderduikers nooit ontdekt.[4] Na de oorlog werd voor deze geschiedenis een monument onthuld in bijzijn van Sam de Hond (1914-2002), een van de Joodse marktkooplieden die de oorlog overleefde en een belangrijke rol heeft gespeeld in het verzet. De bescheiden De Hond weigerde het monument te onthullen.[5]

Tot eind jaren vijftig werd veel groente en fruit ook per tuindersschuit aangevoerd uit de polders buiten Amsterdam.[6] Tot in de jaren zeventig beschikte het terrein over een eigen spooraansluiting.[7] In 1969 werden de eerste vier havens gedempt en in 1978 nog eens vijf, omdat de aanvoer steeds minder per boot en steeds meer per vrachtwagen plaatsvond. Na heftige discussie over verplaatsen van de markt in de jaren 70, werd in 1978 het besluit genomen de markt te handhaven. Pas nu kreeg terrein de naam 'Centrale Groothandelsmarkt'. Na 1980 werd het terrein gemoderniseerd met de bouw van koelhuizen en van een abattoir (1984). Alle oude pakhuizen werden gesloopt en door de gemeente herbouwd in de visstructuur van de oude pieren, een keuze die later betreurd zou worden, omdat dit de doorstroom van verkeer niet bevorderde. De nieuwe panden werden gebouwd in opdracht van de Dienst Marktwezen en daarna met erfpacht verkocht aan de grossiers op het terrein. Alleen de centrale hal, het koelhuis en de marktkantine 'Marcanti' zijn nog overgebleven van de originele inrichting van het terrein. In 1998 ging het complex Food Center Amsterdam heten[8] en werd de toegangspoort geautomatiseerd.[9] De Dienst voor het Marktwezen werd opgeheven, de taken ondergebracht bij andere gemeentediensten, waaronder het Food Center zelf.

Op een van de gebouwen - het voomalig Koelhuis - is een muurschildering van Keith Haring te vinden. Haring schilderde in 1986 dit enorme fabeldier in zijn kenmerkende stijl op de gevel. Doordat het koelhuis als depot voor het Stedelijk Museum last van vocht had, werd de schildering al omstreeks 1988 met platen afgedekt en na bijna drie decennia in 2017 weer zichtbaar gemaakt na verwijdering van de platen.[10] De schildering die in verwaarloosde staat verkeert zal worden gerestaureerd.[11]

Op het terrein is ook nog een monument te vinden voor de voormalige spoorlijnen die over de Markt liepen. Anno 2019 verkeert dit monument in een erbarmelijke toestand.

De grote markthal uit 1934, ontworpen door de architect N. Lansdorp, is midden op het terrein gelegen en meet 70 bij 100 meter. Oorspronkelijk had de hal een toren met klok die voor velen in Amsterdam gold als het belangrijkste uurwerk in hun dagelijks bestaan. De toren is vermoedelijk in de jaren 80 afgebroken wegens schade aan het beton. De architectuur van de markthal vormde een harmonieus geheel met de voormalige pakhuizen op de (verdwenen) pieren en met het gebouw van Marcanti aan de Jan van Galenstraat. De pakhuizen zijn echter begin jaren 80 gesloopt.

De Markthal heeft sinds 2007 de status van rijksmonument vanwege onder meer de cultuurhistorische en architectonische waarden.[12] De grote Centrale Markthal verloor in 2006 zijn functie en kwam leeg te staan. De markthal werd in 2016 eigendom van de Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed (BOEi).[13]

In de grote markthal bevindt zich een gedenkteken van Hildo Krop ter nagedachtenis aan de vele Joodse kooplieden die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen. Dit monument voor de Joodse onderduik is een paar jaar geleden tijdelijk uit de hal verwijderd om het te beschermen tegen vandalisme, met de intentie het terug te plaatsen.

Na 2000 kwam de toekomst van het centrum ter discussie te staan. Uiteindelijk leidde dit tot een plan van Ballast Nedam om de bedrijven op te schuiven naar het noorden en te ontsluiten vanaf de Haarlemmerweg (de zogenaamde noordelijke ontsluiting). De grote hal moet een publieksfunctie krijgen met bijvoorbeeld een overdekte dagmarkt en horecavoorzieningen. Inmiddels is er een plan gemaakt voor een nieuwe woonwijk, het Marktkwartier, op het zuidelijke deel van het terrein bij de Jan van Galenstraat, waarvan de ontwikkeling startte in 2015. In 2020 werd het te bouwen aantal woningen verhoogd tot 1.700, waarvan een kwart huurwoningen in de sociale sector. De start van de bouw is voorzien voor 2021.[14]

De markthal kort na de bouw.

• 
  Entree aan de Jan van Galenstraat; 1934.
• 
  Interieur van de grote hal; 1934.
• 
  Galerij in de grote hal; 1934.
• 
  Zijaanzicht van de grote hal met de klokkentoren; 1934.
• 
  Groenteschuiten aan de steiger; 1934.

• 
  Gedenksteen Markthallen voor gevallen Joodse medewerkers onthuld (ontwerp Hildo Krop); 15 oktober 1959.
• 
  Voorgevel Centrale Markthal; 2011.
• 
  Hoofdingang van het Amsterdam Food Center aan de Jan van Galenstraat; 2009.

• Food Center Amsterdam
• De Centrale Markthallen op de Beeldbank Amsterdam
• Gemeente Amsterdam: Herstructurering Food Center

Zie de categorie Centrale Markthallen van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.