Bataviaasch Nieuwsblad

Ook de formule van het blad was nieuw. De abonnementsprijs van het Bataviaasch Nieuwsblad bedroeg slechts twintig gulden per jaar, de helft van wat gebruikelijk was. De doelgroep was dan ook een minder kapitaalkrachtige: de grote groep Indo-Europeanen, die ingeklemd zaten tussen Indonesiërs en Nederlanders.

De lage prijs ging samen met een formaat dat veel kleiner was dan gebruikelijk (namelijk 26 x 40 cm), en het blad kreeg de bijnaam "het lorretje".[2]

Het blad kwam van meet af aan op voor de belangen van de Indische Nederlanders, de tussenlaag tussen autochtone Indonesiërs en allochtone nieuwkomers. Door deze positiebepaling werd het gekarakteriseerd. Daarnaast had het met andere bladen gemeen dat het zich op vaak felle toon afzette tegen overheid en ambtenarij, al moest dit soms in bedekte termen gebeuren, veelal ook door ironie. Doorgaans werd de kant van het koloniale bedrijfsleven gekozen. Daum was in deze laatste periode van zijn leven echter gematigder geworden dan tevoren; hij was in Semarang juist met een gedwongen bedrijfssluiting geconfronteerd, en was ook al eens tot een maand celstraf veroordeeld.

De lezersbehoeften waren in de kolonie geheel anders dan in het moederland. Naar politieke berichtgeving was weinig vraag, en die beperkte zich tot bespreking van en kritiek op overheidsmaatregelen, en korte weergaven van berichten uit Nederlandse en buitenlandse bladen (het "mailnieuws").

Daarnaast zocht de lezer voor zijn avondlectuur vooral verstrooiing. In 1893 formuleerde Daum dat zo:

Een dagblad, dat als een veelzijdig ontwikkelde, aangename, spraakzame, prettige, vroolijke vriend is, zal door velen in de avonduren, na den afmattenden arbeid van den dag, hier vooral hartelijk welkom geheeten worden.[3]

Daum had wat dat betreft een reputatie hoog te houden. Er waren al drie romans van zijn hand in feuilletonvorm verschenen. Nu spande hij zich in om zijn krant te verlevendigen door een aantal columns; de beroemdste werd het "Vrijdag-Praatje", dat regelmatig verscheen onder het pseudoniem "Mokumèr".[4] Maar meteen vanaf het begin ging ook een vierde roman van start, Mevr. L. van Velton–van der Linden. Om voor dat werk de aandacht te trekken, bedacht Daum een strategie die doet denken aan de teasers van latere tijden. Hij adverteerde in andere kranten, noemde daarbij uitsluitend de titel (een damesnaam dus) en voegde eraan toe: "Zie: Bataviaasch Nieuwsblad".[5]

Bij dit alles hoorde een schrijfwijze die de overdrijving niet schuwde: deze zogenaamde "tropenstijl", opgewonden van toon, hadden de meeste bladen in de kolonie gemeen. Toen er bijvoorbeeld een onderzoek werd gedaan naar armoede onder Indische Nederlanders, was Leiden in last. Het was niet het eerste overheidsonderzoek naar dit probleem en er was ook reden voor, want armoede bestond bij die bevolkingsgroep. Maar het onderzoek werd als stigmatiserend ervaren en het Bataviaasch Nieuwsblad kopte 'Inquisitie!'. Dat was al na Daums tijd, maar het tekent de tropenstijl.

In de nasleep van Daums aanvaring met de autoriteiten te Semarang, eerder in 1885, moest hij in 1887 alsnog een maand de cel in. Zijn werk onderbrak hij echter niet: vanuit de gevangenis bleef hij het Bataviaasch Nieuwsblad leiden.[6]

De keuze voor het lot van de Indo hield niet in dat de krant zich afkeerde van het bedrijfsleven. Bij de Tjiomasaffaire (1886), waarin een landeigenaar zijn inlandse werknemers onderdrukte en zo in aanvaring kwam met de overheid, koos Daum de zijde van het bedrijfsleven, in tegenstelling tot Mr P.W. Brooshooft, die met zijn verzet tegen onderdrukking vooruitliep op de ethische politiek.

Oplagen waren in de tropen niet hoog, door de versnippering naar stad en doordat de doelgroep beperkt bleef tot dat segment lezers dat Nederlands kon en wilde lezen. Maar het Bataviaasch Nieuwsblad was na een halfjaar even groot als zijn concurrenten en had al in 1889 duizenden lezers.[7]

De positie van het Bataviaasch Nieuwsblad was een ingewikkelde. Enerzijds was al onder Daum partij gekozen voor het bedrijfsleven en tegen het gezag. Anderzijds was de krant progressief, en stond een verbetering voor van het lot der meest achtergestelde Indo-Europeanen. Die progressiviteit bracht ook mee dat het opkwam voor de Indonesiërs, zoals toen het de misstanden in de tinmijnen aan de kaak stelde.

Maar de belangen van de Indonesiërs konden strijdig zijn met die van de Indische Nederlanders. De ethische politiek gaf Indonesiërs immers betere kansen op de arbeidsmarkt, maar die werden daarmee de concurrenten van de Indische Nederlanders; het Bataviaasch Nieuwsblad keerde zich daar, met andere kranten, tegen.[15]

Tijdens de Eerste Wereldoorlog ging het roer bij de krant om; hij schaarde zich achter de ethische politiek, en dit had een ongunstige invloed op het aantal abonnementen.[16] Maar de ethische richting was op dat moment al niets nieuws meer, en het opkomend Indonesisch nationalisme nam haar plaats meer en meer in. Kranten, ook het Bataviaasch Nieuwsblad, waren van leiders tot volgers geworden.

Het Bataviaasch Nieuwsblad wist een aantal gerenommeerde medewerkers aan zich te binden. De musicus en romancier Hans van de Wall verzorgde bijna veertig jaar lang de kunstkritieken.[17]

Zelfs de behoudende journalist H.C. Zentgraaff (later schrijver van een boek dat de Atjehoorlogen verheerlijkte) heeft voor het blad geschreven; hij stelde misstanden in de tinmijnen van Banka aan de kaak. Maar de beroemdste en meest omstreden medewerker was, naast Daum, in de eerste decennia E.F.E. Douwes Dekker, de achterneef van Multatuli en voorvechter van de rechten der Indische Nederlanders. Hij verzorgde van 1907 tot 1911 politieke spotprenten voor het Bataviaasch Nieuwsblad,[18] en plaatste er ook interviews in. Verder besteedde hij aandacht aan de positie van de inlanders; hun juridische achterstelling, corruptie, honger, dessaprotesten. Hij kondigde de oprichting aan van de nationalistische, later culturele bond Boedi Oetomo.[19] In 1911 vertrok hij om in Bandoeng een eigen blad te beginnen.[20]

Een latere vooruitstrevende medewerker was Marcel Koch, die in 1920 in het blad voorspelde dat het Indonesisch nationalisme, dat inmiddels luid van zich deed horen, ten slotte in botsing zou komen met het koloniale grootkapitaal.[21] In 1921 schreef Koch artikelen over het kolonialisme in Brits-Indië, het tegenwoordige India. Van een geheel ander kaliber was Dominique W. Berretty, die in 1909 tot de staf toetrad. Enkele jaren later werd hij de grote macht in het Indische perslandschap, toen hij met het persbureau Aneta alle kranten van zijn nieuwsvoorziening afhankelijk maakte.

In 1905 had het blad een oplage van 5000. Dit is zover bekend het enige "harde" oplagecijfer dat ooit aan het licht is gekomen; niet verwonderlijk, aangezien precieze marktgegevens door uitgevers niet aan de grote klok worden gehangen.[22] Toen Zaalberg in 1913 voorlopig terugtrad, was de oplage slinkende, en de lijn bleef neergaand tot zijn terugkeer in 1916.[23]

Javanen lezen de opgeplakte kranten aan de voorgevel van het kantoorgebouw van het Bataviaasch Nieuwsblad.

Van 1937 tot 1940 was E. du Perron literair medewerker bij het Bataviaasch Nieuwsblad. Volgens eigen zeggen hadden zijn ambities hoger gelegen, en dit had hij Ritman ook medegedeeld:

Ik had gehoord dat hij al lang met verlof wenste te gaan, maar weerhouden werd door gebrek aan een geschikte plaatsvervanger. Ik stelde hem bij die ontmoeting vierkant voor (ik was net een maand of drie in dit land terug) mij zijn krant toe te vertrouwen. Hij weigerde natuurlijk even vierkant (...)[26]

Du Perron kon in het blad schrijven op voorwaarde dat hij geen tekst wijdde aan zijn grote tegenstander, de journalist Zentgraaff. In plaats daarvan besprak hij uiteenlopende schrijvers, van Willem Elsschot en F. Bordewijk tot Adriaan Roland Holst. Zijn scala was breed, maar omvatte ook Indische auteurs: Multatuli, Annie Foore, Madelon Székely-Lulofs, Beb Vuyk.[27]

Voor de oorlog verschenen er ook columns van Tjalie Robinson in de krant. Toen het blad na de oorlog weer uitkwam, droeg hij opnieuw bij, maar in 1954 vertrok hij naar Nederland.[28]

Rond 1930 werd het abonneebestand geschat op 6000 tot 9000, tien jaar later echter op een lager aantal: 3000 tot 6000. Alle Indische kranten samen hadden toen een geschatte oplage van zo'n 80.000.[29]