Accordeon

In China werd het principe van de doorslaande tong al duizenden jaren toegepast in mondorgels als de sheng, ver voordat het idee in Europa werd toegepast. In Europa wordt in 1618 voor het eerst melding gemaakt van het principe van de doorslaande tong in een werk van Michael Praetorius. In 1821 kwam Friedrich Buschmann uit Friedrichsroda in Thüringen op het idee om meerdere doorslaande tongen van metaal zo op een klankhout te bevestigen, dat men deze met de mond kon aanblazen om het te kunnen gebruiken als stemapparaat. De eerste mondharmonica was geboren. In 1822 bracht hij enkele verbeteringen aan: hij voorzag het geheel van een lederen blaasbalg en van dubbeltongen waarvan de een op zuig- en de andere op druklucht reageerde, en voorzag de ventielen van speeltoetsen. Hij noemde het apparaat Handäoline. In 1829 leidden al die probeersels uiteindelijk tot de ontwikkeling van het diatonische accordeon. Op 23 mei van dit jaar vroegen twee uitvinders toevallig tegelijkertijd octrooi aan: Cyrillis Demian (Wenen) voor zijn accordeon en Charles Wheatstone voor zijn (nog mondgeblazen) symphonium, dat jaren later tot de eerste eigenlijke concertina zou leiden. Demian noemde zijn uitvinding accordion omdat het instrument vier tonen tegelijkertijd met de melodietonen ten gehore bracht. Het is niet bekend of Demian op de hoogte was van de experimenten van Buschmann.

Dat allereerste accordeon van Demian is niet bewaard gebleven. Het diatonische accordeon werd ontwikkeld van een instrument met vijf toetsen die elk twee verschillende akkoorden konden produceren, tot een instrument met twee rijen toetsen en enkele tonen die bij het induwen en uittrekken van de balg een verschillende toon vormen. De vibrerende delen waren dunne metaalplaatjes die in een kader doorslaand konden vibreren. Het geheel had een toonomvang van vijf tonen c t/m e. Kort na dit eerste accordeon bouwde Damian grotere modellen met zes toetsen, daarvan zijn er wel bewaard gebleven in het Techniekmuseum van Wenen. Iedere toets gaf twee verschillende tonen, een bij het uittrekken en een bij het induwen van de balg. Daardoor had een accordeon met vijf kleppen een toonomvang van tien tonen. Bij elke van deze tonen hoorde een akkoord als begeleiding.

In 1831 bouwde Demian het eerste complete accordeon, dat in een rij de tonen van de desbetreffende toonladder omvatte en in de tweede rij de ontbrekende tussentonen. In 1834 liep het patent van Demian af, waarna de productie van accordeons zich in Europa snel uitbreidde. Een van de eerste modellen van Demian vond zijn weg naar Italië, waar in 1863 Paolo Soprani een exacte kopie nabouwde. Dit was het begin van de Italiaanse accordeon-industrie rond Castelfidardo.

Rond 1850 kreeg de linkerkant de eerste twee toetsen: een voor de grondbas en een voor het bijbehorende akkoord.

Na 1880 kreeg het accordeon meer bekendheid, met name toen in Duitsland het instrument verder werd ontwikkeld van 1-rijer tot 2 1/2 en 3-rijers met 4 tot 10 bassen. De in dat land geproduceerde instrumenten waren niet duur waardoor de aanschaf binnen bereik van velen kwam.

In Nederland is het accordeon waarschijnlijk vanuit Duitsland geïntroduceerd. Het accordeon heeft zich verspreid over de hele wereld en zich een plaats veroverd in zeer diverse stijlen muziek.

Een groep van een of meer tongen wordt een register genoemd. Door middel van knoppen boven de toetsen kan men tijdens het bespelen van register wisselen. Soms worden een of meer registerknoppen zodanig gemonteerd dat ze al spelend met de kin of met de onderarm te bedienen zijn. In het eerste geval spreekt men van een kinregister. Meestal betreft het dan het 'master'-register waarmee alle tongen voor die toon tegelijk van lucht worden voorzien.

De eenvoudigste accordeons hebben voor iedere toon een tong (of eigenlijk twee, duwen en trekken aan de balg hebben ieder een tong nodig). De grootste accordeons worden uitgevoerd met vijf tongen per toon en men spreekt dan van een vijfkorige melodiekant. De meeste accordeons zijn driekorig en gebruiken dan twee 8-voet tongenblokken en een 16-voet tongenblok (octaaf lager). De grootste hebben daarnaast nog een 4-voet (piccolo) en/of een derde 8-voet(musette) tongenblok.

Ieder koor van een register wordt op de registerknoppen meestal door een aantal bolletjes voorgesteld. Het laagste bolletje staat voor het 16-voet koor, de middelste bolletjes voor 8-voet en het hoogste voor 4-voet.

Als er twee tongen van dezelfde toon een paar hertz verschillend gestemd worden is er sprake van een 'zwevend' register. Veel Franse musette-accordeons gebruiken zelfs registers met drie tongen per toon waarin zowel een onderzweving als een bovenzweving optreedt. Een zweving is gemakkelijk te herkennen: een toon klinkt dan meer of minder 'wa-wa-wa-...', in tegenstelling tot het strakke 'waaaaaaa...'. De meeste Franse en Duitse accordeons gebruiken een wat grotere zweving dan de Italiaanse. Of een zwevend register al dan niet gebruikt wordt, wordt vooral bepaald door de muziek die op het accordeon gespeeld wordt. Instrumenten met een cassotto hebben meestal geen zwevende stemming, omdat de 2x8-voet gemaakt wordt door middel van een 8-voet buiten cassotto en een 8-voet binnen cassotto.

Ook de baskant van nagenoeg alle accordeons is meerkorig uitgevoerd.

De grotere en duurdere accordeons kunnen met een cassotto (klankkamer) zijn uitgerust, waarbij de trillende lucht via een extra compartiment geleid wordt in plaats van direct het accordeon te verlaten. Hierdoor wordt de klank minder scherp en ontstaat er een warmere toon. Een cassotto wordt doorgaans aan de 8-voet en 16-voet registers gekoppeld.

Rond 1960 wordt het accordeon steeds meer in (moderne) klassieke muziek gebruikt, dankzij pioniers als de Deense accordeonist Mogens Ellegaard.

Voor gebruik van het accordeon in de klassieke muziek is de gebruikelijke baskant (standaardbassen) onpraktisch en zeer beperkt. Daarom heeft men midden twintigste eeuw een nieuw systeem ontwikkeld waarmee men hetzelfde bereik heeft als bij een piano. Het systeem heet melodiebassen of baritonbassen, in het Engels free bass en in het Duits Manual III. Om polyfone stukken ook met gebruik van de linkerhand te kunnen spelen zijn moderne accordeons uitgerust met een convertor. Daarmee gaat de baskant op dezelfde wijze fungeren als bij een knopaccordeon. Ook hier is er weer de keus uit C-griff en B-griff. Met een grote registerachtige knop kan de baskant omgeschakeld worden tussen melodiebassen en akkoorden. Bij oudere accordeons zijn de melodiebassen voor de gewone bassen geplaatst.