Octrooi

Het woord octrooi gaat terug op het middelnederlandse octroy met de betekenis 'machtiging door een bevoegde autoriteit'. Het vindt zijn oorsprong in het latijnse auctorare, wat betekent 'een contract aangaan, verbinden, verplichten' (van auctor). Octrooien werden vroeger ook verleend op ontdekkingen in het algemeen, bijvoorbeeld een ontdekking van een land.

De in onder andere Duitsland en Engeland gebruikte term 'patent' is afkomstig van het Franse 'lettre de patent', waarmee een bepaalde authentieke akte wordt aangeduid. De Franse term voor octrooi is overigens 'brevet'.

Alleen uitvindingen zijn octrooieerbaar. Een octrooibureau zal dus allereerst kijken of een octrooiaanvraag wel een uitvinding betreft. Ontdekkingen als zodanig zijn bijvoorbeeld geen uitvindingen.

De basiseisen voor een octrooieerbare uitvinding zijn als volgt:

• De uitvinding moet nieuw zijn.
• De uitvinding moet uitvinderswerkzaamheid hebben, dat wil zeggen: niet voor de hand liggen voor een "deskundige".
• De uitvinding moet industrieel toepasbaar zijn.

Octrooien worden alleen verleend op uitvindingen. Deze eis dient ter onderscheid met andere vormen van intellectuele eigendom. Vooral wordt met de eerste bepaling onderscheid gemaakt tussen octrooi en auteursrecht (maar ook gemeenschapsmodellen, merkenrecht en dergelijke).

De vraag blijft wat een "uitvinding" nu precies is. Er is geen duidelijke definitie, al vinden de meeste deskundigen in Europa dat een uitvinding een stuk techniek moet betreffen. Sinds eind 2007 bepaalt het Europees Octrooiverdrag, en ook de Nederlandse octrooiwet, dat octrooien worden verleend "op alle gebieden van de techniek". Hiermee heeft de wetgever willen bevestigen dat octrooi alleen wordt verleend op techniek, iets wat (in Europa) al veel langer werd aangenomen, als een regel van gewoonterecht die bovendien wordt bevestigd door de taal van de wet. In de Rijksoctrooiwet 1995 blijkt dit techniek-vereiste bijvoorbeeld uit de bepaling over nieuwheid, die luidt 'Een uitvinding wordt als nieuw beschouwd, indien zij geen deel uitmaakt van de stand van de techniek'. Een puur abstract iets, zoals een foto of een stuk tekst, is geen techniek en kan dus niet met een octrooi beschermd worden.

De octrooiwet bevat een negatieve definitie: een aantal zaken wordt expliciet genoemd als geen octrooieerbare uitvinding. Zo zijn wiskundige methodes en ontdekkingen (bijvoorbeeld op natuurkundig vlak) uitgesloten. Een ontdekking is op zich nog geen uitvinding, maar kan wel de basis vormen van een uitvinding. De ontdekking dat een metaal stroom geleidt, kan worden gebruikt om een nieuwe elektriciteitsdraad uit te vinden.

Ook sluit de octrooiwet puur geestelijke activiteiten, werkwijzen voor het zakendoen en computerprogramma's uit van octrooi. Volgens de octrooiwet zijn deze uitsluitingen echter beperkt tot de genoemde zaken als zodanig. Een uitvinding die meer is dan een computerprogramma als zodanig mag wel worden geoctrooieerd. Hoe dit precies moet worden uitgelegd, was de afgelopen jaren onderwerp van een heftige discussie rondom softwarepatenten. In oktober 2008 is in dit verband een aantal vragen voorgelegd aan de Grote Kamer van Beroep van het EOB. In mei 2010 heeft deze Kamer echter om formele redenen beslist niet bevoegd te zijn hierover te oordelen; zij was van mening dat de verschillende Kamers van Beroep van het EOB op dit gebied geen divergerende jurisprudentie hadden ontwikkeld en liet doorschemeren dat als een andere lijn gewenst was, hier een taak lag voor de wetgever.

Artikel 53 somt op waarvoor geen octrooirecht kan worden verleend. Dit zijn uitvindingen waarvan commerciële exploitatie zich kant tegen de openbare orde of moraliteit. Daarnaast kunnen planten- en dierenvariëteiten, en processen die in essentie van biologische aard zijn, niet worden geoctrooieerd. Ook behandelmethoden van een menselijk of dierenlichaam door operatie of therapie en diagnostische methodes die op deze worden uitgevoerd, zijn uitgesloten, met uitzondering van producten die hierbij helpen.[1]

In 2010 oordeelde de Grote Kamer van Beroep dat voor niet-microbiologische processen voor de productie van planten – die uit stappen bestaan voor het seksueel kruisen van gehele genomen van planten en het opvolgend selecteren van planten – in principe geen octrooi kan worden verleend, omdat het in strijd is met de essentiële biologische aard.[2][3]

De volgende eis is dat een uitvinding nieuw moet zijn. Een octrooi mag niet worden verleend op iets dat al bekend was. Dat klinkt logisch, maar het is geregeld een hindernis bij het verkrijgen van octrooi.

Een uitvinding is nieuw als ze nog niet openbaar gemaakt is. De manier waarop dat gebeurt, is niet relevant. Een artikel in een dorpskrantje telt net zo zwaar als publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift. Ook mondelinge publicaties (voordrachten, lezingen, discussies in het openbaar) tellen.

Het toetsen op nieuwheid is een omvangrijke opgave, omdat het een overzicht vergt van de hele wereldliteratuur. De verschillende octrooibureaus beschikken over enorm uitgebreide bibliotheken van alles en nog wat en indices erbij om onderwerpen op te kunnen zoeken. Toch worden octrooien na verlening regelmatig aangevochten bij de rechter omdat ze niet nieuw zouden zijn.

Redelijk vaak wordt zo'n aanvechting gewonnen, want de "stand van de techniek" (de verzameling van alles wat bekend is in de wereld) is enorm en niemand heeft het volledige overzicht. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat een rechtszaak over de geldigheid van een octrooi alleen wordt aangespannen als het niet evident is of het octrooi geldig is of niet.

Overigens zijn er twee uitzonderingen voor openbaarmakingen die plaatsvinden kort voordat de aanvraag ingediend wordt. Indien een uitvinding zonder toestemming wordt gepubliceerd met het doel een octrooiaanvraag te saboteren, of als zij wordt geopenbaard op een expositie bij een Wereldtentoonstelling (dus niet een gewone vakbeurs), blijft de publicatie buiten beschouwing mits de aanvraag vervolgens binnen 6 maanden wordt ingediend. In bijvoorbeeld de VS geldt overigens sowieso een termijn van een jaar, ook na geldige openbaarmaking door de uitvinder zelf in bijvoorbeeld een artikel in een wetenschappelijk tijdschrift.

De belangrijkste eis bij een octrooi is echter niet nieuwheid, maar inventiviteit of (de wettelijke benaming) uitvinderswerkzaamheid. Dit noemt men ook weleens "uitvindingshoogte", hoewel dat eigenlijk een germanisme is. Een uitvinding mag geen kleine en/of voor de hand liggende variant op een al bekend apparaat, product of werkwijze zijn.

Als men een paperclip heeft, kan men een stapeltje papier bij elkaar houden. Las twee paperclips aan elkaar en men kan twee stapeltjes papier bij elkaar houden. Alleen is het dan de vraag of zo'n dubbele paperclip wel het resultaat is van uitvinderswerkzaamheid.

In Nederland wordt voor het bepalen van de inventiviteit van een uitvinding gebruikgemaakt van de "problem-solution approach". Dit is ook de benadering die binnen het Europees Octrooibureau wordt toegepast. In het Verenigd Koninkrijk gebruikt men weer een andere toetsingsmethode. Om te bepalen of een uitvinding inventief is wordt uitgegaan van de "gemiddelde vakman" (die tevens een team van vakmensen kan zijn).

De laatste eis is dat een uitvinding industrieel toepasbaar moet zijn. Dit betekent min of meer dat een uitvinding waarop octrooi aangevraagd wordt, gebouwd moet kunnen worden, toegepast moet kunnen worden en moet werken.

"Industrieel toepasbaar" wil niet zeggen dat alleen hightech of alleen machines geoctrooieerd kunnen worden. Maar de uitvinding moet wel geschikt zijn om gemaakt te worden in de industrie.

H.G. Wells schreef ooit een verhaal over een vliegmachine die werkte met een metaal dat de zwaartekracht ophief. Daarop is geen octrooi mogelijk, want een dergelijk metaal bestaat niet en de uitvinder kan dus niet uitleggen hoe de uitvinding gebouwd kan worden. Een perpetuum mobile is in strijd met de natuurwetten en kan daarom ook niet worden geoctrooieerd (al blijven uitvinders het regelmatig proberen).

En het laatste punt zal ook duidelijk zijn: een uitvinding die gewoon niet werkt, is niet octrooieerbaar.

In de praktijk speelt het vereiste van industriële toepasbaarheid nauwelijks nog een rol. Tot voor kort was dat anders, toen - bij wijze van wettelijke fictie - methoden voor behandeling en diagnostiek uitgevoerd aan het menselijk of dierlijk lichaam niet voor industriële toepassing vatbaar werden geacht, maar tegenwoordig worden die zonder deze ingewikkelde omweg uitgesloten.

In principe mag iedereen octrooi aanvragen – een gewoon persoon of een rechtspersoon. Over het algemeen komt het octrooi toe aan de uitvinder, of aan alle uitvinders gezamenlijk als het een groep betreft. Octrooi op uitvindingen gedaan door personen in dienst van een ander, komen toe aan de werkgever (bedrijven als Philips en IBM bezitten veel octrooien). Wie het octrooi ook bezit, de echte uitvinder moet op het octrooi genoemd worden ("ere wie ere toekomt").

Een aparte situatie doet zich voor in het geval van "botsing": als twee personen of instanties tegelijkertijd hetzelfde uitvinden. In dat geval geldt de regel "wie het eerst komt, het eerst maalt". Dat wil zeggen: de eerste persoon die octrooi aanvraagt en waarvan de octrooiaanvraag gepubliceerd wordt, heeft het recht op octrooi. Degene die als eerste de uitvinding doet, heeft dus niet noodzakelijk het recht op octrooi – het recht op octrooi gaat naar de eerste die erom vraagt (uiteraard wel naar een echte uitvinder; men kan niet iemands octrooi stelen door als eerste naar het octrooibureau te gaan en de uitvinding te claimen). Tot mei 2013 vormden de Verenigde Staten hierop de enige uitzondering. Daar werd het systeem van de eerste uitvinder gehanteerd,[4] en in het geval van een "botsing" was de uitvinder die het eerste succesvol was in het testen van zijn uitvinding in de praktijk degene die recht had op het octrooi. Met de America Invents Act is ook in de VS, voor nieuwe octrooiaanvragen, het principe van de eerste aanvrager ingevoerd.[5]

Een octrooi kan nietig worden verklaard. Degene die met succes een nietigheidsactie is gestart kan de proceskosten van de verliezer (de octrooihouder) vergoed krijgen. Gewoonlijk is dat een forfaitaire vergoeding, en blijft de winnaar dus met een deel van zijn advocaatkosten zitten. Indien er echter sprake is van een voldoende concrete dreiging van handhaving (een sommatie) is er geen sprake meer van een zuivere nietigheidsactie maar van een "vooruitgeschoven inbreukverweer". In die gevallen zal de rechter de verliezer veroordelen in de redelijke en evenredige proceskosten, die vaak tienduizenden euro’s bedragen.