Zeugma (stijlfiguur)
Een zeugma (mv. zeugmata, zeugma's, uit het Grieks: verbinding) is een stijlfiguur waarbij een werkwoord of bijvoeglijk naamwoord twee of meer andere woordgroepen verbindt, terwijl dat woord in relatie tot de beide zinsneden een verschillende functie vervult. Het wordt door sommigen gezien als een stijlfout.
Het effect is vaak onbedoeld grappig, al worden er ook wel bewust grappen gemaakt met deze constructie. In het laatste geval bouwt de spreker of schrijver zijn zin (vaak ingewikkeld) op met het doel een "krom" effect te bereiken.
Voorbeelden van zeugmata
Woordsoort
Het werkwoord kan tot taak krijgen tegelijk als hulpwerkwoord en als koppelwerkwoord te fungeren.
- Hij was oppositieleider en voor de dictator gevlucht.
- Eerst is was koppelwerkwoord, daarna hulpwerkwoord van de voltooid verleden tijd.
- De leeuwin werd oud en door andere dieren aangevallen.
- In deze samengestelde zin doet werd eerst dienst als koppelwerkwoord, dan als hulpwerkwoord van de lijdende vorm.
Betekenis
Ook is het mogelijk dat het werkwoord twee geheel verschillende betekenissen heeft, of toch tamelijk verschillende betekenissen.
- Zij gaf hem een hand en de bons.
- Hier wordt gaf in verschillende betekenissen gebruikt, in verschillend idioom.
- Ik ben verzekerd van succes, tegen brand en voor mijn leven.
- Hier wordt verzekerd zijn in verschillende betekenissen gebruikt, in verschillend idioom (uit: "De Bom" van Doe Maar).
- God schept de dag en moeder de soep.
- Twee betekenissen van schept.
- Hij nam zijn vrouw, haar geld, de benen en de eerste trein naar Amsterdam.
- Verschillende betekenisschakeringen, polysemie, van nam, bovendien gecombineerd met een idiomatische uitdrukking.
- Hij kon drinken als een koe water.
- Het werkwoord is eenmaal onovergankelijk, eenmaal overgankelijk.
- Zij zwom in het geld en hij in haar zwembad.
- Figuurlijk en letterlijk gebruik van zwom.
Scheidbaarheid
Het werkwoord kan voorts zijn gebruikt als deel van twee geheel verschillende scheidbare werkwoorden.
- Hier zet men koffie en thee en over de Zaan.
- Het legendarische voorbeeld. Op dit uithangbord werden "zetten" en "overzetten" samengetrokken. Eén of andere grapjas schreef hier later "en af" achter, waardoor het zeugma driedubbel werd (en ook driedubbel zo grappig).
- Hij stak een sigaret op en zijn tegenstander neer.
- Stak krijgt tot taak deel uit te maken van twee verschillende scheidbare werkwoorden: eerst "opsteken / stak ... op", dan "neersteken / stak ... neer".)
- Hij stak een pijp op en van wal.
- Hildebrand, Camera Obscura
Taaltheorie
Een zeugma is een vorm van coördinatie die in wezen, althans op het eerste gezicht, niet verkeerd lijkt.
In de taalkunde leidt het zeugma tot een aantal verschillende interpretaties, afhankelijk van het standpunt dat men inneemt.
- Het bizarre effect wordt veroorzaakt, zo kan men opperen, door de weglating van delen van gecoördineerde zinnen die binnen de dieptestructuur syntactisch met verschillende elementen corresponderen.
- Zuiver functionalistisch beschouwd, zou hier geen probleem mogen zijn; de overgebleven elementen van de zin kunnen nog steeds naar de bedoelde zinselementen verwijzen.
- Dat een taalgebruiker echter voelt dat er iets vreemds aan de hand is, toont aan dat mensen een syntactisch bewustzijn hebben, waarin een aantal constructies (met hun typische valentiedescripties – vaak idiomatisch van aard) zijn opgeslagen.
- Een zeugma is in die zin een botsing van verschillende constructionele valenties (combinatiemogelijkheden).
Zie ook
- Syllepsis is een verwant begrip. Ook hier vervult een woord twee functies die het eigenlijk niet aankan. De constructie is dan echter zo dat zij door sommigen wel wordt geaccepteerd. In tegenstelling tot zeugma bewerkstelligt syllepsis ook geen (onbedoeld) grappig effect.
- Ellips is de weglating die in vele zinnen, geheel correct, voorkomt, omdat de zin anders in saaie herhaling zou vervallen.
- Brachylogie is kernachtige weglating.
- Samentrekking is het vermijden van woord- of woordgroepherhaling. Deze stijlfiguur is verwant aan de ellips, maar samentrekking kan ook bij woorddelen plaatsvinden.