Villanelle

In de villanelle als gedicht wordt een vast rijmschema gehanteerd:

A b B - a b A - a b B - a b A - a b B - a b A B

dus vijf terzines met een afsluitende kwatrijn.

Het bevat twee versregels (in het schema A en B) die enkele malen letterlijk worden herhaald. De moeilijkheid van het gedicht zit vooral in de vaste regels, die hoewel gelijk qua karakter anders moeten overkomen.De eerste in druk gebrachte villanella's (getiteld Canzone villanesche alla Napoletana) stammen uit 1537 in Napels, de laatste werden gedrukt in 1633. In Venetië worden ze vanaf 1641 gedrukt. Hoewel Italiaans en Frans van afkomst, zijn de meeste villanella gedicht door Engelstaligen, bijvoorbeeld door Dylan Thomas in Do not go gentle into that good night.

De dichtvorm is feitelijk een door een refrein verlengde strambotto. Dit strambotto bevat 8 versregels elk van 11 lettergrepen, met wisselend rijm.

De muzikale vorm was oorspronkelijk een in de bovenstem gelegen melodie (op de dichttekst) met een zangerig karakter, dat werd begeleid met de onderliggende tertsen en kwinten, driestemmig dus. Onder invloed van het madrigaal en het Franse chanson worden de parallelle begeleidingsakkoorden al snel losgelaten en verzelfstandigt de baslijn zich tot een vrijere tegenstem. Deze driestemmige opzet vormt ook de oervorm voor de triosonate die zich in de barokmuziek verder ontwikkelde.

De villanelle heeft een ongekunsteld karakter en een frisse volkse inslag. In de madrigalen is dikwijls de invloed van de villanelle terug te zien, hetzij als citaat, hetzij als vorm (-parodie). In de ontwikkeling van de villanelle ontstaan uiteindelijk ook vier- en vijfstemmige zettingen.

De vorm werd ook overgenomen in de madrigaalmuziek van componisten als Orlando di Lasso en veel later Paul Dukas.

In de Britse TV-serie Killing Eve heet een van de twee hoofdpersonen Villanelle.

• Zes villanellen, gedichten van Martin Veltman