Sacramentsspel

Tijdens het Vierde Lateraans Concilie in 1215, dat gehouden werd te Rome onder paus Innocentius III, werd het dogma afgekondigd van de transsubstantiatie: de verandering van brood en wijn in het vlees en bloed van Jezus, zoals Hij dat tijdens het Laatste Avondmaal gezegd heeft.[1] Veel priesters en gewone gelovigen hadden moeite met deze onbetwistbare leerstelling.

Zo droeg een priester uit Praag, in 1263, tijdens een pelgrimstocht naar Rome, bij zijn tussenstop in Bolsena, de Mis op in de kerk van Santa Cristina. Hij twijfelde over de transsubstantiatie. Toen hij de consecratiewoorden uitsprak, vloeide er bloed uit de hostie.

Op verschillende plaatsen in Europa kwamen zogenaamde Sacramentswonderen voor. Zij vormden een inspiratiebron voor toneelschrijvers. Binnen het religieuze laat-middeleeuwse drama ontstonden - naast de mysteriespelen, waarbij een onderwerp uit de Bijbel werd verbeeld, en de mirakelspelen waarin het leven van een heilige centraal stond - Sacramentsspelen, waarin het Sacramentswonder onderwerp was.

1. Representazione uit Orvieto in Italië, dat handelt over het wonder van Bolsena. Het stuk werd voor het eerst opgevoerd in de veertiende eeuw;
2. La Rappresentazione d’Uno Miracolo del Corpo di Cristo uit Florence in Italië. Het stuk werd voor het eerst opgevoerd rond 1473.
3. Croxton Play of the Sacrament uit Engeland. Het stuk werd voor het eerst opgevoerd tussen 1461 en 1500.
4. Spel van het Sarament van Niervaert uit Breda in Nederland. Het stuk werd voor het eerst opgevoerd in 1500.
5. Le Mistère de la Saincte Hostie uit Metz in Frankrijk. Het stuk werd voor het eerst opgevoerd in 1513.
6. Rappresentazione d’un Miracolo del Sagramento uit Florence in Italië. Het stuk werd voor het eerst opgevoerd na 1520.

Met uitzondering van de stukken 1 (uit Orvieto) en 4 (uit Breda), baseren de overige vier Sacramentsspelen zich grotendeels op de Affaire des Billettes, een 13e-eeuwse beschuldiging van hostieprofanatie aan het adres van Parijse joden. Zoals is opgenomen in latere kronieken, zou op de vooravond van Pasen in 1290 in de wijk Saint-Jean-en-Grève een joodse man een hostie hebben laten stelen door een christelijke vrouw, in ruil voor wat kledingstukken die zij aan hem had verpand en die zij graag aan zou willen trekken naar de kerk tijdens de aankomende feestdagen. Vervolgens zou hij de goddelijkheid van de hostie hebben getest door deze met diverse wapens te bewerken, en deze uiteindelijk in een ketel met kokend water te werpen. De hostie rijst hieruit op in de vorm van een crucifix en het water verandert in bloed. De jood wordt opgepakt, ondervraagd en ter dood veroordeeld.
Deze vier Sacramentsspelen hebben daardoor helaas een sterk antisemitische lading.

Zoals gezegd zijn de stukken uit Orviëto en Breda vrij van antisemitische gevoelens. Het Bredase stuk wijkt bijzonder af. Het draagt alle kenmerken van wereldlijk toneel. Bovendien voert hier niet een jood, maar een hoge clericus de hostieprofanatie uit. Jan Smeken voert in zijn toneelstuk twee duivels op die de mensen misleiden. Slagen zij niet in hun snode plannen, dan vloeken zij er stevig op los. Deze dramatische en ironische passages vormen een schril contrast met het heilige onderwerp van het toneelstuk. Ze zorgen echter ook voor een komische noot. Voor Nederland is het Bredase spel extra bijzonder omdat vroege leden van het geslacht Nassau er in voorkomen.

Dr. N.T. van Pelt: ‘Het Bredase Sacramentsspel in Europese context’ in: Het spel van het Sacrament van Niervaert. Een laat-middeleeuws toneelstuk over een wonderbaarlijke hostie, geschreven door Jan Smeken. Breda (2017), 78 e.v.

1. Marcus 14, 22-25.