Wisselschakeling

In de volksmond wordt een wisselschakeling vaak hotelschakeling genoemd. Deze term slaat echter op een andere schakeling, namelijk de zogenaamde slaapkamerschakeling, die toepassing vindt in met name hotels, vandaar de naam hotelschakeling. De schakeling is bedoeld om in een kamer een lamp voor algemene verlichting of een lamp boven een wastafel, maar nooit gelijktijdig, in en uit te schakelen, en zodoende energie te besparen.

De hotelschakeling bestaat uit drie wisselschakelaars. De eerste twee schakelaars vormen een normale wisselschakeling: een bij de toegangsdeur en een bij het bed. De derde schakelaar wordt bij de wastafel geplaatst. Deze derde wisselschakelaar dient als keuzeschakelaar tussen de plafondlamp en de lamp boven de wastafel. Met deze schakelaar kan het licht dus niet uitgeschakeld worden, dat gebeurt via de beide andere schakelaars.

Deze schakeling betreft feitelijk twee afzonderlijke wisselschakelingen die niet door minimaal vier, maar door middel van drie schakelaars bedienbaar is. Het aansluiten geschiedt op dezelfde wijze als bij de andere hier beschreven schakelingen, maar in dit geval kan men twee verschillende wisselschakelingen vanaf één punt bedienen. De schakeling bestaat uit twee standaard wisselschakelaars en één wissel-wisselschakelaar. Deze schakelaar, die ook wel dubbelwisselschakelaar wordt genoemd, heeft zes aansluitingen en is voorzien van twee schakelknoppen waarmee twee afzonderlijke wisselcontacten worden bediend. Het eerste schakelcontact wordt gebruikt voor de ene wisselschakeling, en het tweede voor de andere. Door tussenplaatsing van één of meer kruisschakelaar(s) is de schakeling uit te breiden naar een kruisschakeling. Op de achterzijde van een wissel- wisselschakelaar staat meestal een schema dat aangeeft welke contacten met elkaar verbonden worden. De schakelaar is te gebruiken voor alle soorten wisselschakelingen en tevens als een soort dubbele keuzeschakelaar in de hotelschakeling. In dit geval dienen beide voedende contacten met elkaar doorverbonden te worden.

Wenst men op meer dan twee plaatsen een lamp of lampgroep in- en uit schakelen dan past men een kruisschakeling toe. Deze schakeling is een uitbreiding van de wisselschakeling. Tussen de beide wisselschakelaars zijn één of meerdere kruisschakelaars aangebracht (schakelaar C in bovenstaande figuur). De kruisschakelaar heeft vier aansluitklemmen waarvan paarsgewijs, twee van de vier klemmen een andere kleur hebben. De twee wisselschakelaars worden verbonden met de kruisschakelaar, ieder op de klemmen met dezelfde kleur. Voor elke bedienplaats meer is één extra kruisschakelaar nodig (aantal kruisschakelaars = aantal bedieningspunten minus 2). Een kruisschakeling wordt toegepast in trappenhuizen, lange gangen en grote kamers of zalen.

Bij zeer grote installaties is het doorgaans economischer om een systeem te installeren met impulsrelais, die bediend worden door middel van drukknoppen. Toepassing hiervan kan leiden tot behoorlijke materiaalbesparing, omdat drukknoppen worden aangesloten met 2 draden, terwijl kruisschakelaars verbonden zijn met 4 draden.

Bij de verschillende schakelaars zijn de aansluitklemmen niet gelijkwaardig. Bij de wisselschakelaar heeft een van de drie klemmen, de voedende zijde, een afwijkende kleur of is hij gemerkt met de letter P of L. Bij de kruisschakelaar zijn twee van de vier klemmen anders van kleur. Bij de wissel/wisselschakelaar hebben twee van de zes klemmen, de voedende zijde, een afwijkende kleur of zijn deze gemerkt met de letters P of L.

In Nederland is het gebruikelijk dat alle schakeldraden zwart zijn. Dat kan voor de installateur een klein probleem zijn, doordat hij de draden niet van elkaar kan onderscheiden. In België worden ook grijze draden gebruikt.

De wijze van aansluiten is:

• Eerste wisselschakelaar: fasedraad (bruin) aan de gemerkte klem, en schakeldraden (zwart) aan de beide andere klemmen.
• Kruisschakelaar: hier komen vier zwarte schakeldraden samen, namelijk twee paar; elk paar leidt naar een andere schakelaar. Het ene paar komt aan de gemerkte klemmen en het andere paar aan de ongemerkte klemmen. De twee paren mogen verwisseld worden, en de draden van een paar ook, maar het is niet goed een draad van het ene paar te verwisselen met een draad van het andere paar.
• Tweede wisselschakelaar: schakeldraad (zwart) naar de lamp aan de gemerkte klem, de andere twee schakeldraden (zwart) aan de beide andere klemmen.

Alternatieve wisselschakelingen

De afbeelding hiernaast toont twee andere manieren om vanaf twee plaatsen een lichtpunt bedienbaar te maken.