Het vlot van de Medusa (schilderij)

Het schilderij is gebaseerd op de beruchte schipbreuk van het Franse fregat Méduse in juli 1816 op de Atlantische Oceaan even buiten de westkust van Afrika. Aan boord was een groot vlot gebouwd, La Machine genoemd, waarop bij het zinken van het schip 149 opvarenden het lijf moesten redden. Vervolgens werden ze door kapitein en officieren zonder voedsel of water aan hun lot overgelaten. Van 5 tot 17 juli dobberde het vlot rond. Toen het werd teruggevonden door het zusterschip Argus, waren nog vijftien mensen in leven. De anderen waren overboord gesprongen, geduwd, verhongerd of opgegeten.

De ramp, die leidde tot de dood van 140 opvarenden (bemanning en passagiers), kreeg veel belangstelling in heel Europa door het verhaal van de overlevenden, dat de Franse regering in diskrediet bracht door zowel de bekwaamheid van de kapitein aan boord als de organisatie van de reddingsoperatie in twijfel te trekken. Het werd later een onderwerp voor veel belangrijke kunstschilders, onder wie Géricault, die er inspiratie in vond voor zijn vlot.

Conform de Romantiek van de 19e eeuw besloot Géricault tot een groot doek met een niet zo afschuwelijk maar emotioneel aangrijpende gebeurtenis: het voor het eerst in zicht komen van de Argus. Het werk geeft vorm aan de hoop, de vrijheid nabij, en tegelijk een illusie, maar dat weet alleen de kijker met kennis.

Het schilderij zelf laat een palet van gevoelens zien: van wanhoop tot valse hoop. Het schip zelf is nauwelijks zichtbaar, de gevoelens des te meer. Sommigen zien het ook al niet meer, en zakken weer terug in hun verdoving. Dat eb en vloed, die beweging van stemmingen wordt in alle precisie weergegeven. Alles is bestudeerd en zorgvuldig uitgedacht door Géricault, die in de herfst van 1818 de compositie kon overbrengen op het doek van 5 bij 7,5 meter.

Centraal in het verhaal staat het puntje in de verte dat het nauwelijks zichtbare zeil van het reddingsschip toont. Maar de kijker merkt eerst en vooral de hoge golven en de bewolkte lucht op, die het vlot omgeven. Daarna ziet hij de opvarenden die met hun gebaren om aandacht vragen, wijzen op het schip en tegelijk de kijker erbij betrekken. De vijandige natuur en de doden die de opvarenden omringen maken het geheel sensationeel.

Vlijmscherp realisme en de ambitie om heroïsch en monumentaal te werken typeren Géricault en dit werk. Hij werkte met levende modellen en zoveel als mogelijk met voorstudies van lijken, afgehakte hoofden en afgesneden ledematen. Hoewel zijn schilderij tot op de rand van het perverse, morbide fantastische gaat, blijft het in wezen een realistisch geschilderde aanklacht.

Op 25 augustus 1819 werd Het vlot van de Medusa onder de titel Schipbreuk Scène op de Salon in Parijs voorgesteld. In sommige kringen riep het werk weerstand op. Men zag het werk als een politieke aanklacht tegen de onbekwaamheid van de koningsgezinde kapitein van de Medusa. Ook stoorde men zich aan de zwarte figuur op het vlot en men vermoedde een verdoken aanklacht tegen de slavernij. Kortom de politieke betekenis van het schilderij overschaduwde de kunstzinnige waarde ervan. Géricault was (al dan niet terecht) teleurgesteld en ontmoedigd. Doodmoe en ziek (lichamelijk en emotioneel) maakte hij een reis naar Londen, waar hij in 1820 met zijn 'Vlot' aanspoelde. Meer dan 50.000 betalende bezoekers kreeg hij over de vloer. Aanklacht of ramptoerisme, het bleek dus toch een zeker succes.

Het schilderij bezit ook een achterliggende betekenis. Het verwijst naar de veranderende rol of het statuut van de kunstenaar na het ancien régime, toen de klassieke opdrachtgevers zoals de adel, clerus en de burgerij wegvielen en de kunstenaar niet meer in opdracht schildert, maar zelf de opdracht moet verzinnen. De kunstenaar bevindt zich als het ware zelf op het vlot, zonder dwingend richtsnoer (stijl of onderwerp) stuurloos zwalkend op de golven, geconfronteerd met een totale vrijheid. Rondom 1880 leidde dat tot het ontstaan van de verschillende ismen, zoals achtereenvolgens het impressionisme, expressionisme, symbolisme en kubisme en materialiseerde de kunst een inwendige zielestrijd van de kunstenaar.

Een aardige illustratie van de bekendheid van het schilderij vindt men in het bekende stripalbum Astérix Légionnaire (Nederlands: Asterix en het 1ste legioen, 1967), waarin het schilderij geparodieerd wordt: na een snelle zeeslag met de hoofdpersonen blijft van een piratenschip slechts een vlot met gehavende opvarenden over, dat verdacht veel weg heeft van het schilderij van Géricault. Een beduusde schipbreukeling verzucht: Je suis médusé! ("ik sta versteld"). Waar de Nederlandse vertaler deze woordspeling niet heeft doorzien of niet met een grap wist te vertalen, luidt de verzuchting in de Engelse vertaling van Derek Hockridge We've been framed, by Jericho!, hetgeen vanzelfsprekend in zijn tweede betekenis gelezen moet worden als "We zijn erin gelijst door Géricault".

• De Iers-Engelse folk/punkband The Pogues heeft het schilderij met enkele aanpassingen als albumhoes gebruikt voor zijn album Rum Sodomy & the Lash uit 1985.
• De foto van het vijfde seizoen van The Sopranos is gebaseerd op dit schilderij.

• Schipbreuk van het Fregat Medusa, op deszelfs Togt naar de Senegal in het jaar 1816 door J.B.H Savigny en Alexandre Corréard, Haarlem 1818
• Geschiedenis van de Wereld in 10 1/2 Hoofdstukken door Julian Barnes
• Oceaan van een Zee van Alessandro Baricco

• Le Radeau de la Méduse in het Louvre (1e etage, Mollien, zaal 77)

Zie de categorie The Raft of the Medusa van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.