Frysk & Frij

Het familie en opinieblad kenmerkte zich door de brede formule. Er was voor elk wat wils. Hoewel, sensatie-journalistiek was uit den boze, pittige polemieken daarentegen niet. Frysk en Frij was het enige geschreven Friestalige medium voor jong en oud, rijp en groen, links en rechts, orthodox, vrijzinnig, humanist en vrijdenker. Er waren rubrieken over taal en literatuur, beeldende kunst, toneel, film, religie, politiek, landbouw, sport, dammen, bridgen, puzzelen, koken. Maandelijks vielen extra bijlagen in de bus, met name literaire. Bijna iedereen die zich met Fries schrijven wilde occuperen vond men onder de gelederen. Medewerkers waren o.a.: Froukje Annema, W.F. Bakker, W. Bergsma, Eize de Boer, Marten L. de Boer, Tsjitske de Boer, Joop Boomsma, mr L.H. Bouma, Annemieke Brandsma, Afke Brouwer-de Beer, Dieke Brouwer (=Jikke Kingma-van Tuinen), Nynke Brouwer, prof. dr W.J. Buma, Jan Dotinga, D. Duipmans, Henk Dykstra, Marten L. Dykstra, Anne Feddema, Kobe Flapper, Hylkje Goïnga, Amarins de Jong, Aukje de Jong, Janny de Groot, Goasse Groustra, Josse de Haan, Rienk de Haan, Wieke de Haan, Eric Hoekstra, Lolkje Hoekstra, Saakje Huisman, Onno P. Falkena, Eeltsje Hettinga, Broer van der Hoek, Benny Holtrop, Dam Jaarsma, Klaas Jansma, Ate de Jong, Folkert de Jong, Jan de Jong, J.K. de Jong, Jan Jongsma, Binne Keulen, Bertus Klazinga, D.W. Kok, Teake Kooistra, Anne Koopmans, Douwe Kootstra, Albert van der Meer, Egbert Menger, Pyt Meinema, Gys Miedema, S.J. van der Molen, Beart Oosterhaven, Teake Oppewal, Margryt Poortstra, Bauke Postma, Jeltsje Postma, L. Postma, Jelle Raap, Janneke Radsma, Eelco Salverda, Sjoerd van der Schaaf, Willem Schoorstra, Simy Sevenster, Albertina Soepboer, Jehannes Spyksma, Jan Stelwagen, Andrys Stienstra, Romke Toering, Eelkje Tuma, H. Twerda, Akky van der Veer, Rink van der Velde, Jant Visser-Bakker, R. Visser, Jannewietske de Vries, Ingrid Wagenaar, Jan R. van der Wal, Leny van der Wal, Germ Wartena, Johan Weerstra, Syds Wiersma, Piter Wilkens, Willem Winters, Jaap Wolthuizen, Ids Willemsma, Piter Yedema, P. van Zalinge, Ale van Zandbergen en Adam Zantema.

Literaire recensenten waren o.a.: Marten Brouwer, Eppie Dam, Freark Dam, Klaas Dantuma, M.J. de Haan, Steven H.P. de Jong, Jabik Veenbaas, Anne Wadman, Harmen Wind en Jan Wybenga.

Onder de columnisten trof men aan: Doede Bleeker (in het dialect van Stavoren), Tsjêbbe Hettinga, Tony Feitsma, Eelke Lok, Aggie van der Meer, Bouke Oldenhof, Piter van der Plank, Klaasje Postma, Ype Schaaf, Trinus Riemersma, Waarnimmer (=Eize de Boer), Kees Wedman en Johan van der Zee.

De kolommen met politieke commentaren werden gevuld door o.a.: Mieke A.H. Andela-Baur (CDA), Anneke Bakker-van Popta, Riemke Bos-Osinga, Mony B.A. Brandsma-Ydema (CDA), Lieuwe Durksz, Annet van der Hoek (PvdA), Sara Hofman (CPN/sinds 1990 GrienLinks), Pyt de Jager (CDA), Annemarie Jorritsma (VVD), Janke Koning, Geeske Krol-Benedictus (FNP), Anneke Kuipers, Titia Lont (CDA), Hannah Ludwig (PvdA), Janke Meekma-Tilma (CDA), Baukje (Hylkema-)Miedema (VVD), Eva C. Richert-Mooij (VVD), J.F. Rouwé-Danes (VVD), pytjon sikkema (PSP-Pacifistisch Socialistische Partij/sinds 1990 GrienLinks), Rindert Straatsma (D’66), Cathy Ubels (EVP-Evangelische Volkspartij/sinds 1990 GrienLinks), Willem Verf (PPR-Politieke Partij Radikalen/sinds 1990 GrienLinks), Roel Vogelzang (idem), Katja Westra, Nel van Zandbergen-Scheffer (VVD), Hieke Zondervan-Rypkema (PvdA).

Levensbeschouwelijke bijdragen kwamen van o.a.: ds Gerrit Hoekstra, ds Thys Kuiper, Corry Nicolai, ds Klaas Visbeek, ds H.C. van der Meulen, ds Reinder Reitsma, Jan A. Zwart (humanist).

Het blad werd een kweekvijver voor literair en journalistiek talent. Talloze schrijvers debuteerden in Frysk en Frij met poëzie en proza, onder begeleiding van een stevige redactie. Verslaggevers als Peter Bruinsma, Herman Broers, Jacob Haagsma, Harm Harkema, Nico Hylkema, Gerryt van der Meer, Anke Mulder, Johan Oppewal, Sietse de Vries en Willem de Vries begonnen en/of vervolgden hier hun journalistieke carrière. In 1990 organiseerde Frysk en Frij een symposium over 100 jaar Friestalige journalistiek. Teksten uit Frysk en Frij werden als onmisbaar beschouwd als er in het onderwijs behoefte was aan geschreven Fries over actuele maatschappelijk relevante onderwerpen. Ook examenteksten voor het middelbaar en voortgezet onderwijs werden uit het blad gedestilleerd. Daarnaast exploiteerde Frysk en Frij een maandblad voor kinderen: De Fryske Bernekrante met als redactrice Meintsje Brouwer-de Jong. In 1989 was Goasse Brouwer hoofdredacteur geworden. Hij runde het blad met o.a. de vaste redactieleden Sjoerd van Aalsum, Jelle Bangma, Geart-Hessel de Boer, Jelma S. Knol, Johan Oppewal en 88 freelance medewerkers.

Voor Friese begrippen had het blad een fors aantal betalende abonnees: 4.400 - ter vergelijking: het maandblad De Strikel had in die tijd een abonneebestand van naar eigen opgaaf 900. In verhouding met het Nederlandse taalgebied kon men toen een Fries abonneebestand vermenigvuldigen met de factor 28. De inkomsten uit advertenties (in het Fries - een moeilijkheidsfactor) waren een essentieel bestanddeel van de exploitatie: in 1994 f 150.000,00 op jaarbasis. De abonnementsprijs eveneens: in 1992 f 59,00, in 1994 f 75,00 per jaar. De medewerkers werden volgens journalistieke normen betaald - een columnist kreeg in 1994 bijvoorbeeld f 60,00 per bijdrage. In 1991 werd een fonds opgericht - Stipefûns Frysk en Frij - waarin abonnees renteloze leningen en schenkingen stortten, als buffer.

Sinds het tijdschrift in 1991 zonder provinciale financiële steun verscheen, hing het financiële zwaard van Damocles boven het hoofd van de redactie. Er volgde een periode van strijd om subsidie. Ondertussen berichtte de Leeuwarder Courant onder leiding van het hoofd Cultuurredactie Pieter de Groot (eveneens eindredacteur van De Strikel en partner van de verantwoordelijke cultuurgedeputeerde Johanneke Liemburg) bij voortduring over ‘een blad dat bijna niemand leest’, of iets in die trant. Wederhoor werd niet toegepast. In opdracht van gedeputeerde Liemburg (PvdA) kwam in 1994 een rapport uit, geschreven door Harke van der Meer, oud-directeur van de Friese Pers BV, uitgever van de Leeuwarder Courant, die regionale bladen trachtte over te nemen, inclusief Frysk en Frij. Daarin stelde Van der Meer dat Frysk en Frij 3.500 abonnees had, terwijl het abonneebestand toen op 4.442 stond en 15.000 lezers, er zouden bijna geen inkomsten uit advertenties zijn en de medewerkers werden slecht betaald. Hij adviseerde geen subsidie te verstrekken. Dit advies werd door Gedeputeerde Staten overgenomen en bestempeld als vertrouwelijk en diende als enige basis voor de besluitvorming over het eventueel wederom verstrekken van provinciale subsidie - na zes jaar. De Provinciale Staten van Friesland stemden in grote meerderheid tegen een honorering van een - aangescherpte - aanvraag van f 125.000,00 per jaar.

Dit leidde tot protesten in de provincie. In het blad zelf en elders verschenen honderden adhesiebetuigingen aan Frysk en Frij. Deze provinciale taalpolitiek werd in het veld massaal verworpen. Op initiatief van zanger-troubadour Piter Wilkens werd een benefietmanifestatie in de Prinsentuin te Leeuwarden georganiseerd die tweeduizend bezoekers trok. Een breed scala van literatoren, popgroepen en zangers manifesteerde zich - luidruchtig en subtiel. De zanger Ernst Langhout lanceerde een protest-cd, schaatskampioen Ids Postma nam het eerste exemplaar in ontvangst.[1] Het mocht niet baten.

Er werd een Komitee fan Oanbefelling Frysk en Frij (1996-’97) ingezet, met als leden Dieuwke Y.W. de Graaff-Nauta (CDA, voorzitter, staatssecretaris Binnenlandse Zaken), Egbert Steenbeek (VVD, secretaris, secr. Kamer van Koophandel in Friesland), John G. te Loo (PvdA, burgemeester van Leeuwarden) en Gerrit Ybema (D’66, lid Tweede Kamer). Doel: de provinciale politiek bewegen Frysk en Frij voortaan weer te subsidiëren. Maar de provincie hield vast aan het oordeel van de toenmalige verantwoordelijk gedeputeerde Bertus Mulder (PvdA), dat het blad te weinig actieradius had met een oplage van 3.300 exemplaren (en dubbel zoveel lezers). Financiële steun zou volgens Mulder beter besteed zijn aan regionale bladen. De provincie betaalde daarna drie jaar een wekelijkse Friestalige pagina als advertentie in het Friesch Dagblad, de Leeuwarder Courant en een Huis-aan-huisblad. Daarmee hield zij op toen er geen positief effect op het taalgebruik uit voortvloeide.

Frysk en Frij werd zonder provinciale steun voortgezet, met ingang van 1994 als maandelijks magazine. In 1995 zag een jubileumnummer naar aanleiding van het 50-jarig bestaan als legaal blad het licht. Abonnees, adverteerders, bestuur en redactie hoopten vergeefs op een ommekeer in de provinciale politiek. In december 1997 rolde het laatste full colour-nummer van de pers. De redactie kon zonder provinciale steun geen optimale kwaliteit meer garanderen.