Dienstweigering

In 1962 werd de Wet Gewetensbezwaren Militaire Dienst aangenomen. Wanneer vastgesteld werd dat een dienstplichtige "onoverkomelijke gewetensbezwaren tegen de persoonlijke vervulling van de militaire dienst in verband met het gebruik van middelen van geweld waarbij men door dienstvervulling in de Nederlandse krijgsmacht kan worden betrokken" had, kon deze dienstplichtige erkend gewetensbezwaarde worden. Deze erkenning werd geregistreerd en pas kon worden teruggetrokken wanneer een herkeuring werd ingevoerd. Werd de weigeraar bij de herkeuring goedgekeurd, dan moest hij alsnog in dienst treden.

De normale procedure was dat de dienstplichtige een brief schreef naar het Bureau Gewetensbezwaren van het Ministerie van Defensie, met daarin het beroep op de wet GMD en een motivatie daarvoor. Vervolgens werd de dienstplichtige, aanvankelijk na onderzoek door een psychiater, opgeroepen voor de Commissie van Advies. Deze commissie bestond eerst uit drie militairen, later uit drie onafhankelijke burgers. Zij bevroegen de dienstplichtige op zijn argumenten en brachten advies uit of er volgens hen sprake was van onoverkomelijke gewetensbezwaren in de zin van de wet.

Weer later moest de gewetensbezwaarde eerst voor een enkelvoudige kamer verschijnen. Deze kon bij "eenvoudige" gevallen het advies geven deze te erkennen, zodat alleen "lastige" gevallen voor de Commissie van Advies hoefden te verschijnen.

Dienstweigeraars die het oorlogsgeweld niet principieel afwezen of politieke bezwaren hadden en nog onder de oude wet van 1962 vielen, konden tot maximaal 21 maanden gevangenisstraf worden veroordeeld. Landelijke bekendheid met talloze protestdemonstraties kreeg de zaak van de niet-erkende dienstweigeraars Kees Vellekoop uit Delft (1974/1975) en Adriaan Slooff uit Den Haag (1977/1978). Beide weigeraars zaten enige maanden gevangen, o.a. in het militaire strafkamp in Nieuwersluis bij Utrecht. Beiden kwamen voortijdig vrij: Vellekoop kreeg gratie en Slooff werd in tweede instantie alsnog erkend.

Erkend gewetensbezwaarden kregen een vervangende dienstplicht opgelegd. Deze duurde in principe even lang als de reguliere dienstplicht (inclusief herhalingsoproepen). Omdat de meeste militairen niet voor alle herhalingen werden opgeroepen, duurde de vervangende dienst in de praktijk een derde deel langer: 18 maanden en 20 dagen. De vervangende dienstplicht moest worden vervuld ten gunste van het algemeen belang. De meeste dienstweigeraars werkten in de zorg of het welzijnswerk. De tewerkstelling van erkend gewetensbezwaarden was eerst een taak van het Ministerie van Defensie, maar werd na protesten van dienstweigeraars die zich verenigd hadden in de Vereniging Dienstweigeraars, ondergebracht bij het Ministerie van Sociale Zaken als de afdeling Tewerkstelling Erkende Gewetensbezwaarden (TEG). Het was ook mogelijk alleen bezwaar te maken tegen gewapend dienstdoen. Dan volgde plaatsing bij ongewapende troepen, zoals de Mobiele Colonnes, waar alleen voor wachtlopen enkele vuurwapens voorhanden waren.

Totaalweigeraars waren jongens die om principiële, morele, politieke en soms anarchistische redenen noch een beroep op de Wet Gewetensbezwaren Militaire Dienst noch de vervangende burgerdienst wilden doen. Zij werden steevast veroordeeld tot ca. 19 maanden gevangenisstraf. Dat werd, ook door talloze Tweede-Kamerleden, als onrechtvaardig beschouwd, omdat de Jehova's getuigen ook zulke totaalweigeraars waren maar hiervoor sinds 1974 niet meer werden gestraft (zie het artikel over Jehova's getuigen). De wet maakte voor deze religieuze aftakking namelijk een uitzondering. Bekende zaken uit die tijd waren die van de totaalweigeraars Ger Pouw in 1975/1976, Dick Willemsen in 1976 en Willem Bosma in 1979. Willemsen had in 1974 de aanvankelijk anti-dienstplichtbeweging "Onkruit" bedacht en mede-opgericht als Nederlandse tak van de in Brussel gevestigde Internationale Totale Dienstweigeringsorganisatie, de Insoumission Collective Internationale. Onkruit zou na de zomer van 1976 voornamelijk overgaan tot de zogenoemde directe actie.

Volgens de kaderwet dienstplicht is het mogelijk om uitstel (art. 12), ontheffing (art. 13) of vrijstelling (art. 14) te krijgen voor werkelijke dienst. Uitstel houdt in dat op aanvraag bij de minister een dienst kan worden uitgesteld en niet hoeft te worden vervuld tot het uitstel niet meer geldig is. Ontheffing kan worden toegekend aan mensen met een persoonlijke onmisbaarheid of door noodzakelijke aanwezigheid van bijzondere omstandigheden. Vrijstelling kan worden aangevraagd indien er sprake is van kostwinnerschap, een geestelijk ambt of opleiding daartoe, of een persoon die gebonden is aan een broederdienst.

Een toekenning kan onder beperkingen worden verleend, hieraan kunnen voorschriften worden verbonden. Bij verval, het niet nakomen van afspraken, of feiten die het niet mogelijk zouden maken maar die pas later bekend werden na toezegging, kan het bij wet worden ingetrokken (art. 16)

In Nederland is sinds 1 mei 1997 de opkomstplicht officieel opgeschort. Sinds 22 augustus 1996 werden er al geen nieuwe dienstplichtigen meer opgeroepen. De opschorting wil zeggen dat burgers geen militaire dienst hoeven te vervullen zolang de veiligheidssituatie dat niet vereist. Het Nederlandse leger bestaat hierdoor sinds die tijd volledig uit beroepsmilitairen. Wel krijgt iedere staatsburger een dienstplichtbrief waarin wordt verteld dat hij is ingeschreven, maar niet opkomstplichtig is. Veel mensen zijn in de veronderstelling dat de dienstplicht is afgeschaft. Het is echter de opkomstplicht die is opgeschort, de dienstplicht is nog steeds van kracht. De Kaderwet dienstplicht regelt dat opschorting en beëindiging daarvan bij Koninklijk Besluit worden geregeld, maar dat deze worden ingetrokken als de Staten-Generaal bezwaar maken.