Anton Bruckner

Bruckner werd geboren in Ansfelden bij Linz in Opper-Oostenrijk, waar zijn vader schoolmeester was. Hij ging piano, viool, orgel en compositie studeren bij uitstekende leraren in zijn omgeving. Hij was tijdens zijn leven vooral bekend als organist: zijn roem als componist kwam pas aan het einde van zijn leven. Na de dood van zijn vader werd hij ondergebracht in het schoolinternaat van het Chorherrenstift Sankt Florian (vanaf 1836).

Hij leek aanvankelijk voorbestemd zijn vader op te volgen als schoolmeester. Zijn eerste standplaats was het gehucht Windhaag waar hij hulpmeester werd en waar ook zijn eerste composities ontstonden, zoals de Windhagermesse. In het boerendorp Windhaag werd hij door zijn vrij aparte opstelling en gedrag ternauwernood getolereerd. Hij had er dan ook geen plezierige tijd, maar een betrekking als organist van het monumentale Chrismann-orgel in de kerk van Stift Sankt Florian voerde hem in 1848 terug naar de muziek. Zijn eerste composities ontstonden al vroeg in zijn leven en waren vooral liturgisch van aard. Zijn Requiem in d-klein (1849) bewijst dat hij al in zijn jonge jaren over grote compositorische gaven beschikte en op de hoogte was van de 'klassieken', onder wie Mozart en Haydn. Toch durfde Bruckner de stap naar een leven als beroepsmusicus en componist nog niet te wagen. Het lag in zijn aard om veilige wegen te bewandelen en dus om ambtenaar te worden.

In 1855 werd hij benoemd tot organist van de Dom van Linz. Hij telde de Linzer bisschop Rudigier tot zijn trouwste aanhangers. Daarnaast bleef hij harmonieleer en compositie studeren. Zijn obsessie om overal diploma's en daarmee 'van buiten' erkenning te behalen is legendarisch geworden. Belangrijke leermeesters in zijn Linzer studiejaren waren Simon Sechter in Wenen voor (harmonieleer en contrapunt) en in Linz zelf Otto Kitzler, die hem de weg naar de symfonie wees.

Op een zeker moment (1864) kon niemand hem meer iets leren in de muziektheorie en compositiekunst en waagde hij de stap. In 1864 en 1865 schreef Bruckner respectievelijk zijn eerste grote mis (in d-klein) en zijn eerste symfonie in c-klein. Het waren meesterwerken die op de toenmalige luisteraars in Linz grote indruk maakten. Toch werden deze, en ook zijn latere grote werken door dat publiek zelden begrepen. In 1865 maakte hij kennis met de persoon en de muziek van Richard Wagner. Al begreep hij van Wagners literaire drama's vrijwel niets, de klankwereld van deze titaan opende voor Bruckner definitief de poort naar een nieuwe symfonische esthetiek.

Beeld van Bruckner in Wenen. Foto 2003.

Bruckner raakte in 1867 in een diepe mentale crisis en zocht zijn heil in een sanatorium. Hij leed aan depressies en een dwangmatige telziekte. Hij overwoog naar Mexico te verhuizen. Uiteindelijk genas hij en schreef de grote Mis in f om God te bedanken voor zijn herstel. Op dat moment stierf Simon Sechter in Wenen. In 1868 vertrok Bruckner definitief naar Wenen om daar als docent harmonieleer en contrapunt aan het conservatorium zijn oude leermeester Simon Sechter op te volgen. Zijn leven veranderde definitief in een loopbaan in de muziek. Zijn roem als organist bereikte ook het buitenland en in 1871 werd hij uitgenodigd om in Nancy, Londen en Parijs orgelconcerten te geven en aan orgelcompetities mee te doen.

Bruckner bleef tot het eind een groot bewonderaar van Wagner, aan wie hij zijn derde symfonie opdroeg, en had onder zijn leerlingen en navolgers Hans Rott, Rudolf Krzyzanowski, Hugo Wolf en Gustav Mahler.[1] Hij had ook te maken met felle tegenstand: tijdens de première van zijn derde symfonie in Wenen verliet vrijwel het hele publiek de zaal. Het waren vooral de critici die Bruckner niet serieus namen. Daarbij speelden ook niet-muzikale aspecten een rol, zoals zijn eenvoudige afkomst (die zich uitte in zijn provinciale kleding en accent). De diepgelovige Bruckner was in het dagelijkse leven in het grootstedelijke Wenen een uiterst onzeker persoon en werd mede daardoor voor een simpele ziel aangezien. Men kon er niet bij dat een eenvoudige natuur zoals hij symfonische muziek van een letterlijk ongekende harmonische en vorm-complexiteit kon scheppen.

Van zijn collega-componisten liet met name Brahms zich laatdunkend over Bruckner uit. De monumentale en diepreligieuze muziek, waarin Wagner de 'toon' bepaalt, van de oprecht gelovige Anton Bruckner (van huis uit rooms-katholiek), stond in schril contrast met de romantisch-klassieke muziek van Brahms (van huis uit protestant maar later agnost). Behalve hetzelfde lievelingsgerecht, een Oostenrijkse pasta, hadden beide meesters niets met elkaar gemeen, zoals beiden constateerden in een toevallige ontmoeting in een Weens restaurant.

De kritiek op Bruckner van zowel Brahms als van vele Weense muziekrecensenten moet worden bekeken vanuit het Brahms-Wagnerconflict dat muzikaal Duitsland en Oostenrijk in de tweede helft van de 19e eeuw in zijn greep hield. Brahms werd in de pers afgeschilderd als het icoon van de traditiegebonden "absolute" muziek, Wagner stond voor muzikale vernieuwing en het Gesamtkunstwerk. Bruckners symfonieën behoren in dit licht gezien eigenlijk tot de "absolute muziek" (zij lijken niet naar een buitenmuzikale inhoud te verwijzen). Het zijn geen symfonische gedichten zoals Wagners schoonvader Franz Liszt die schiep. Niettemin werd hij vanwege zijn grenzeloze bewondering voor Wagner bij het laatste kamp ingedeeld en ontving hij in de pers van conservatieve critici, onder aanvoering van Eduard Hanslick, vernietigende kritieken waaronder hij ten zeerste leed.

Bruckner kreeg aan het eind van zijn leven de roem en de erkenning waarnaar hij tientallen jaren had uitgezien. Dit begon met de triomfale wereldpremière van zijn zevende symfonie door het Gewandhausorchester onder leiding van Arthur Nikisch in Leipzig, Duitsland. Hij werd eredoctor aan de Universiteit van Wenen, ontving uit handen van keizer Frans Jozef I van Oostenrijk een onderscheiding in de Franz-Joseph Orde en kreeg een keizerlijk pensioen. In zijn laatste levensjaren stelde de keizer Bruckner een bescheiden oudedagverblijf in het Schloss Belvedere in Wenen ter beschikking.

Als keizerlijk hoforganist bespeelde Bruckner in 1890 het orgel tijdens de huwelijksvoltrekking van de Oostenrijkse aartshertogin Valerie (de jongste dochter van Frans Jozef en keizerin Elisabeth met Frans Salvator van Oostenrijk. Aan deze gebeurtenis is het te danken dat enig inzicht valt te krijgen over Bruckners meermalen als 'fenomenaal' gekenschetste improvisatietalent op orgel. Op aandrang van een hoge hofbeambte moest Brucker op papier aangeven hoe hij (althans in grote lijnen) en over welke thema's hij zijn orgelimprovisaties tijdens de huwelijksmis zou realiseren. Van hem zijn nauwelijks orgelcomposities overgeleverd, omdat improvisaties vrijwel nooit worden opgetekend.

Bruckner was in zijn laatste jaren chronisch ziek (hartklachten). Bovendien had hij de manie ontwikkeld om alles te tellen: de bladeren van een boom, de punten in een boek enz. Dit staat echter in verband met zijn werkmethode bij het componeren: Bruckner pleegde opeenvolgende maten van onderscheiden segmenten van symfoniedelen te nummeren om daarmee 'houvast' te creëren voor het proportionaliseren. Dit kan worden beschouwd als rationele achtergrond van subjectieve uitingen over met name zijn symfonieën die 'klinken als kathedralen'.

Tot op de laatste dag werkte hij aan zijn negende symfonie, waarvan de finale op een haar na voltooid was. Op 11 oktober 1896 blies hij de laatste adem uit. Van de vrijwel voltooide finale bleef het grootste deel (in manuscriptvorm) bewaard. Sterke vermoedens bestaan dat er veel meer schetsen en zelfs orkestraties van dit symfoniedeel geweest zijn: door souvenirjagers zouden die in de dagen volgend op zijn overlijden uit Bruckners laatste woning zijn ontvreemd.

Bruckner werd, geheel volgens zijn laatste wens, begraven in de crypte van 'zijn' Stift Sankt Florian bij Linz, direct onder het orgel waar zijn talent, vijftig jaar eerder, tot wasdom was gekomen.

• Symfonie in f ('Studiensymphonie' 1863)
• Symfonie nr. 1 in c (door Bruckner gekscherend 'keckes Beserl' genoemd, oorspronkelijke Linzer Fassung 1866 [in 1998 door W. Carragan samengesteld], bewerkte Linzer Fassung 1877, Wiener Fassung 1891)
• Symphonie in Bes (Schets eerste deel, 1869)[3][4]
• Symfonie in d ('Die Nullte' 1869).[5]
• Symfonie nr. 2 in c (door critici 'Pausensymphonie' genoemd 1872, omwerkingen 1873, 1876, 1877, 1892: twee versies)
• Symfonie nr. 3 in d ('Wagner-symphonie' 1873, omwerkingen 1874, 1876, 1877, 1889: drie versies)
• Symfonie nr. 4 in Es ('Romantische' 1874, omwerkingen 1876, 1878 met nieuwe scherzo en "Volkfest" finale, 1880: nieuwe finale, 1888: drie versies)
• Symfonie nr. 5 in Bes (niet-officieel als 'Fantastische Symphonie' of 'Fugensymphonie' aangeduid 1875-76, omwerking 1878: één versie)
• Symfonie nr. 6 in A (door Bruckner gekscherend 'Die Keckste' genoemd 1881: één enkele versie)
• Symfonie nr. 7 in E (1883, omwerking 1885: één versie)
• Symfonie nr. 8 in c (niet officieel 'Die Apocalyptische' genoemd 1887, omwerking 1888 en 1890: twee versies, een door Robert Haas uitgegeven 'compilatieversie' van beide kan - dit is vooralsnog niet zeker - op Bruckner zelf zijn terug te voeren)
• Symfonie nr. 9 in d ('Dem Lieben Gott gewidmet', eerste drie delen: 1893, onvoltooide finale: 1896)[2]

• Mars in d (1862)
• Drie korte orkeststukken (1862)
• Ouverture in g (1862-1863)

• Aequale nr. 1 & nr. 2 in c voor 3 trombones (1847)
• Militaire mars in Es (1865)

• Strijkkwartet in c (1862)
• Rondo in c voor strijkkwartet (1862)
• Abendklänge in Es voor viool en piano (1866)
• Strijkkwintet in F (1879)
• Intermezzo in d voor strijkkwintet (1880), moest het aanvankelijk onspeelbaar geachte Scherzo van het kwintet vervangen

• Windhaager Messe in C voor alt-solo, alten, 2 hoorns en orgel, 1842
• Kronstorfer Messe in d voor gemengd koor a capella, 1843–1844 (zonder Gloria, voorziene Credo niet gecomponeerd)
• Gründonnerstag Messe in F voor gemengd koor a capella, 1844–1845 (Kyrie en Gloria verloren gegaan)
• Requiem in d voor gemengd koor, solisten, kleine orkest-bezetting en orgel (1849)
• Magnificat in Bes voor gemengd koor, solisten, kleine orkest-bezetting en orgel (1852)
• Psalm 114 in G voor gemengd koor en 3 trombones (1852)
• Psalm 22 in Es voor gemengd koor, solisten en piano (c. 1852)
• Missa solemnis in Bes voor gemengd koor, solisten, orkest en orgel (1854)
• Psalm 146 in A voor gemengd dubbelkoor, solisten en orkest (c. 1856)
• Festkantate Preiset den Herrn in D voor mannenkoor, blaasinstrumenten en pauken (1862)
• Psalm 112 in Bes voor gemengd dubbelkoor en orkest (1863)
• Mis nr. 1 in d voor gemengd koor, solisten, orkest en orgel (1864)
• Mis nr. 2 in e voor gemengd koor en blaasinstrumenten-bezetting, met het oog op open lucht-uitvoering (1866, 1882)
• Mis nr. 3 in f voor gemengd koor, solisten, orkest en orgel ad libitum (1868)
• Te Deum in C voor gemengd koor, solisten en orkest, en orgel ad libitum (1883)
• Psalm 150 in C voor gemengd koor, sopraan solist en orkest (1892)
• Ongeveer 40 motetten, a capella of met instrumentale begeleiding

• Germanenzug voor mannenkoor en blaasensemble (1863)
• Helgoland voor mannenkoor en orkest (1893)
• ± 50 werken voor koor of vocaal ensemble (waaronder kamercantates), a capella of met instrumenten

• Pianomuziek
• Orgelmuziek, waarvan enkele met onzeker auteurschap

• Symphonisches Präludium in c (1876)[6]