Westelijke Sahara

In 1884 vestigde Spanje een protectoraat over de provincies Saguia el Hamra en Rio de Oro, een gebied dat later de naam Spaanse ofwel Westelijke Sahara kreeg. Toen Marokko in 1956 onafhankelijk werd van Frankrijk, gaf Spanje nauwelijks grondgebied uit handen. De Spaanse kolonisator behield het gezag in zowel de noordelijke enclaves Ceuta en Melilla, als in de Westelijke Sahara. In het pas onafhankelijke Marokko gingen echter steeds meer stemmen op om dit gebied, dat in Marokko als zuidelijke provincie werd gezien, eveneens onder Marokkaans bestuur te brengen. In het verleden zouden namelijk sterke banden hebben bestaan tussen de Marokkaanse sultan en de nomaden die de Westelijke Sahara bevolken. Een deel van de Senhajastam koos ervoor om zich aan te sluiten bij het Marokkaans koninkrijk.

Tegenwoordig zijn er ook claims op het gebied van Marokko. Maar hoewel het land illegaal bezet wordt door Marokko, interesseren weinigen zich voor dit conflict. Dit werd tijdens het begin van de schermutseling tussen Marokko en de Saharaanse autoriteiten al gesteld door Otto von Bismarck, destijds Kanselier van het Duitse Rijk. Hij stelde dat "alhoewel het Duitse Keizerrijk op zoek was naar koloniën, de Westelijke Sahara dermate oninteressant was dat hij, noch zijn jonge opvolgers, zich ooit tot het land zouden wenden."[8]

Marokko was echter niet de enige belangstellende voor het gebied. In 1973 was reeds het Frente Popular para la Liberación de Saguia el Hamra y Rio de Oro – kortweg Polisario – opgericht, dat een gewapende strijd voerde tegen de Spaanse kolonisator voor onafhankelijkheid van de Westelijke Sahara. De beweging wilde een eigen staat creëren voor de oorspronkelijke bevolking van het gebied, veelal aangeduid als de Sahrawi. Bovendien maakte ook buurland Mauritanië aanspraak op de woestijnregio.

Uiteindelijk werd de kwestie in 1975 voorgelegd aan het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Het Hof deed vervolgens een ondubbelzinnige uitspraak: het erkende dat er reeds vóór de Spaanse kolonisatie banden hadden bestaan tussen de Westelijke Sahara enerzijds en Marokko en Mauritanië anderzijds maar dat beide staten nooit daadwerkelijk gezag hadden uitgeoefend over het gebied. Het Hof kwam dan ook tot de conclusie dat de Westelijke Sahara gedekoloniseerd diende te worden, waarbij het zelfbeschikkingsrecht van de lokale bevolking voorop stond. Polisario beschouwde de uitspraak als een overwinning, omdat het de weg leek te effenen naar een onafhankelijke staat voor de Sahrawi.

Koning Hassan II van Marokko legde de uitspraak echter in zijn voordeel uit. Immers, het Hof had bevestigd dat er historische banden tussen de sultan en de Westelijke Sahara bestonden, en in Hassans ogen rechtvaardigden deze banden een aanspraak op het gebied. Op 6 november 1975 organiseerde de vorst een Groene Mars, waarbij 350.000 Marokkanen naar het grensgebied werden gezonden. Deze datum is tegenwoordig een nationale feestdag in Marokko.

al-Ajoen

Nog diezelfde maand bezweek kolonisator Spanje onder de druk. De aandacht was namelijk vooral op eigen land gevestigd omdat dictator Franco op sterven lag en het land zich daardoor in een diepe politieke crisis bevond. Spanje kon geen oorlog riskeren.[9] Op 14 november 1975 werd het Akkoord van Madrid gesloten, waarbij twee derde van de Westelijke Sahara onder Marokkaans gezag werd gebracht; de rest van het grondgebied kwam onder bestuur van Mauritanië. Als tegenprestatie kreeg Spanje een voorkeursbehandeling bij de exploitatie van de viswateren voor de Marokkaanse kust. Op 26 februari 1976 deelde Spanje de VN-Secretaris-Generaal mee dat het zich vanaf die datum niet meer verantwoordelijk achtte voor het gebied.[10] De volgende dag werd in Bir Lehlou de Arabische Democratische Republiek Sahara uitgeroepen als een onafhankelijke staat.[11]

De daaropvolgende inlijving van de Westelijke Sahara door Marokko en Mauritanië deed een felle strijd met Polisario ontbranden. De strijd tegen de guerrillabeweging had echter grote negatieve economische en sociale gevolgen voor Mauritanië: het land stond aan de rand van een financiële instorting en er dreigde een burgeroorlog. Het land gaf in 1979 alle aanspraken op de Westelijke Sahara op.

Marokko nam vervolgens ook het zuidelijk deel van de regio over van Mauritanië en zette de strijd tegen Polisario voort. De beweging werd gesteund door Algerije, dat het expansionisme van Hassan II met argusogen bekeek. De guerrilla die Polisario eind jaren zeventig voerde bleek al gauw succesvol doordat de beweging militaire steun kreeg van Algerije en Libië. Ook waren de troepen gewend aan de extreme weersomstandigheden in het woestijngebied en kenden zij het gebied beter dan het Marokkaanse leger. Uiteindelijk slaagde de beweging erin een groot deel van de Westelijke Sahara te veroveren. Tevens riep Polisario in 1976 de Arabische Democratische Republiek Sahara uit, die als de politieke tak van de beweging ging fungeren en die echter tot op heden slechts uit een regering in ballingschap bestaat, verblijvend in Algerije.

Kaart met de verschillende stadia van de Marokkaanse barrière door de jaren heen

Alhoewel de annexatie van de Westelijke Sahara volkenrechtelijk niet werd erkend en Polisario zowel militaire als politieke successen boekte, was Marokko niet van plan voor deze druk te zwichten. Koning Hassan II gaf opdracht een aarden verdedigingswal aan te leggen, die de Westelijke Sahara van noord naar zuid doorsnijdt. Het gebied ten westen van de wal – circa vijf zesde van het gebied – kwam onder Marokkaans gezag, het resterende deel staat sindsdien onder controle van Polisario. De verdedigingswal was aangelegd om de strijders buiten het door Marokko gecontroleerde deel van de woestijnregio te houden. In de officiële documenten van de VN wordt de verdedigingswal de Marokkaanse berm genoemd.

Marokko slaagde er uiteindelijk in het overwicht te krijgen in de strijd. Polisario verloor echter niet alleen fysiek terrein, maar zag ook de internationale steun langzaam afbrokkelen. Het linkse klimaat van de jaren zeventig maakte plaats voor dat van de jaren tachtig en negentig, waarin steun aan communistische bewegingen minder populair werd. De steun van de Arabische Liga en de Organisatie van Afrikaanse Eenheid (OAE) viel weg. Ook Libië heeft begin jaren tachtig een punt gezet achter zijn steun voor Polisario en verbeterde zijn banden met Marokko. Daarnaast bleek ook Algerije niet langer prioriteit te geven aan het slepende conflict met buurland Marokko. Door de binnenlandse problemen waar het land vervolgens tijdens de jaren negentig mee te maken kreeg, boette de Saharakwestie aan belang in bij de Algerijnse machthebbers.

Ook zag de republiek het aantal landen dat haar erkende dalen van 81 naar 41 landen, daardoor slaagde Marokko niet alleen in de gewapende strijd het overwicht te krijgen in het gebied maar ook in de politiek. Als gevolg hiervan zijn er veel Polisario-leden naar Marokko overgelopen, vooral nadat koning Hassan II in de jaren negentig had beloofd dat ze amnestie zouden krijgen. Intussen had Marokko vrij spel om de Westelijke Sahara volledig te integreren in het koninkrijk: een omvangrijk leger, forse economische investeringen en vestigingspremies voor Marokkanen werden ingezet om de regio tot een volwaardige Marokkaanse provincie om te vormen. De oorlog tussen Marokko en Polisario eindigde uiteindelijk in 1991 nadat beide partijen een akkoord inzake een staakt-het-vuren hadden ondertekend.

Militaire controlepost in al-Ajoen.

De ontstane patstelling was voor de Verenigde Naties reden om tussenbeide te komen, in de hoop het conflict te beslechten. Op 19 april 1991 nam de Veiligheidsraad resolutie 690 aan, waarin werd besloten MINURSO – een afkorting voor Mission des Nations Unies pour le Référendum dans le Sahara Occidental – op te richten. De MINURSO-militairen kregen onder meer de taak toe te zien op het staakt-het-vuren dat de strijdende partijen onder druk van VN overeen waren gekomen en moesten eveneens een troepenreductie van het Marokkaanse leger controleren. Daarnaast werden afspraken gemaakt over vrijlating van politieke gevangenen, de uitwisseling van krijgsgevangenen en repatriëring van Sahrawi uit Tindouf.

De eerste taak van de MINURSO-missie bestond uit het organiseren van een referendum over de toekomst van de Westelijke Sahara. Kiezers moesten de keus krijgen tussen totale onafhankelijkheid van de Westelijke Sahara enerzijds, waarbij een nieuwe staat op de kaart gezet zou worden, en integratie met het koninkrijk Marokko anderzijds. De missie verliep niet voorspoedig. Al gauw brak ruzie uit tussen Polisario en Marokko over de criteria voor het opstellen van de lijsten met kiesgerechtigden.

Om de impasse te doorbreken, benoemde secretaris-generaal Kofi Annan van de VN in 1997 oud-minister van buitenlandse zaken van de Verenigde Staten James Baker als speciaal gezant inzake het Sahara-conflict. Nog datzelfde jaar slaagde Baker erin de betrokken partijen de akkoorden van Houston te laten tekenen, die eveneens in een referendum voorzagen over de toekomst van de Westelijke Sahara.

In 1999 werden na jarenlang gesteggel de definitieve lijsten met kiesgerechtigden gepubliceerd. Alle hoop op een volksraadpleging werd echter meteen de bodem ingeslagen, omdat Marokko besloot de Houston-akkoorden naast zich neer te leggen: de regering gaf aan alsnog van een referendum af te zien. Het land vreesde namelijk dat een deel van de Marokkaanse immigranten in de Westelijke Sahara evenals de Sahrawi voor onafhankelijkheid van de Westelijke Sahara zou stemmen.

Op 29 juni 2001 nam de Veiligheidsraad een resolutie aan die beide partijen aanmoedigde te onderhandelen over een vorm van autonomie voor de Westelijke Sahara. De resolutie werd door Marokko toegejuicht omdat een referendum hierdoor van de baan zou zijn. Polisario keerde zich echter tegen de resolutie en bleef vasthouden aan een referendum. Hierdoor werd op 6 november 2002 een VN-plan voor een referendum opgesteld. Marokko beschreef het VN-plan als zinloos en gaf de voorkeur aan autonomie van het gebied binnen Marokko. De Marokkanen werden hierin gesteund door de Verenigde Staten.

In de hoop het proces weer vlot te trekken, presenteerde Baker in 2003 een plan, dat het conflict eens en voor altijd moest oplossen. Hij stelde voor de bevolking van de Westelijke Sahara onmiddellijk zeggenschap te geven over binnenlandse aangelegenheden als financiën, sociale zaken, landbouw en transport. Het plan voorzag kortom in een lokaal bestuur met verregaande autonomie voor de Westelijke Sahara. Marokko daarentegen behield de soevereiniteit over het gebied en had totale zeggenschap over leger, veiligheid en buitenlands beleid. Na een periode van vier jaar moest vervolgens een referendum plaatsvinden over de toekomst van het gebied, waarbij de stemgerechtigden een keuze zouden kunnen maken tussen volledige onafhankelijkheid van de Westelijke Sahara, integratie met Marokko of continuering van semi-autonomie.

De Veiligheidsraad nam op 31 juli 2003 een resolutie aan die het plan van Baker steunde. Marokko keerde zich echter tegen het plan, omdat het inbreuk zou maken op de soevereiniteit van het koninkrijk. Sindsdien is er nauwelijks vooruitgang geboekt. Uit frustratie over het falen van alle voorstellen om het conflict op te lossen, nam James Baker in juni 2004 ontslag als speciaal gezant, waarna secretaris-generaal Annan de Peruaanse diplomaat Alvaro De Soto als zijn plaatsvervanger benoemde. In 2005 gaf De Soto zijn pogingen het conflict te beëindigen alweer op, waarna de Nederlandse diplomaat Peter van Walsum hem opvolgde.

Op 6 maart 2005 werd in de Marokkaanse hoofdstad Rabat een demonstratie gehouden door 30.000 Marokkanen. De demonstranten eisten de vrijlating van ruim 400 Marokkaanse soldaten die tijdens de oorlog tegen Polisario in de jaren 1980 gevangen waren genomen en vast werden gehouden in de kampen van Tindouf in Algerije. De demonstratie werd door de niet-gouvernementele organisatie "Watanouna" (Ons geboorteland) georganiseerd. Meer dan 500.000 Marokkanen hadden een petitie ondertekend om de demonstratie te ondersteunen en deze werd aan de VN aangeboden. Als gebaar van goede wil liet Polisario datzelfde jaar de laatste Marokkaanse krijgsgevangenen vrij, waarvan velen meer dan 20 jaar hadden vastgezeten. Volgens sommige bronnen heeft de Verenigde Staten zware druk uitgeoefend om de vrijlating te bewerkstelligen.

Op 23 mei 2005 zegde de Marokkaanse koning Mohammed VI de topconferentie van de Unie van de Arabische Maghreb (UMA) die enkele dagen later plaats zou vinden in Tripoli af, omdat de Algerijnse president Abdelaziz Bouteflika steun heeft betuigd aan de onafhankelijkheid van de Westelijke Sahara. De top werd uiteindelijk door het gastland Libië afgelast. Sinds april 1994 is de UMA door de spanningen tussen Marokko en Algerije rondom de Westelijke Sahara nooit echt van de grond gekomen.

Op 25 maart 2006 richtte koning Mohammed VI tijdens een bezoek aan de Westelijke Sahara in al-Ajoen de CORCAS (Koninklijke Adviesraad voor Saharaanse Zaken) op. De adviesraad kreeg als opdracht het pad te effenen naar autonomie voor de Saharaanse bevolking. De CORCAS bestaat uit 141 Saharaanse leden die pro-Marokkaans zijn. 10% van deze leden (14 leden) zijn vrouwen. De vader van de Polisarioleider Mohamed Abdelaziz is ook lid van deze adviesraad. De voorzitter van de CORCAS is Khelli Henna Ould Rachid. Tijdens zijn bezoek aan het gebied gaf Mohammed VI aan dat Marokko de Westelijke Sahara nooit zal opgeven.

Op verzoek van de CORCAS heeft Mohammed VI in april 2006 besloten alle politieke gevangen van de Westelijke Sahara vrij te laten. Deze gevangen waren veroordeeld tot gevangenisstraffen tot maximaal acht jaar. Ze hadden in mei 2005 deelgenomen aan de Intifada voor de onafhankelijkheid in al-Ajoen waarin ze onafhankelijkheid van Marokko eisten. Deze demonstratie leidde tot rellen met de Marokkaanse politie die hard optrad tegen de demonstranten.

Begin 2006 startte de CORCAS in alle regio’s van de Westelijke Sahara een consultatieronde. De bedoeling was het voorbereiden van een Marokkaans autonomieplan voor het gebied. Ook hadden de vertegenwoordigers van de inwoners van de regio, de chefs van de alle Saharaanse stammen en alle politieke partijen hun inbreng in het autonomieplan. In dit plan stonden drie centrale principes: de territoriale eenheid van het Koninkrijk Marokko, de aandacht voor sociale en culturele bijzonderheden van de regio en de conformiteit met het internationale recht, wat autonomie van de deelgebieden betreft. De Westelijke Sahara zou ook een parlement krijgen dat alle zaken regelt. Marokko zou dan alleen verantwoordelijk zijn voor buitenlandse zaken en defensie. Het autonomieplan werd op 11 april 2007 gepresenteerd aan de secretaris-generaal van de VN, Ban Ki Moon.

Wat opvallend was was dat Polisario op dezelfde dag ook een voorstel presenteerde aan de VN. Dit voorstel werd in het geheim voorbereid. Polisario stelde een referendum voor over onafhankelijkheid, autonomie of integratie met het Koninkrijk Marokko. De internationale steun voor het voorstel van Polisario was zwak omdat het veel leek op het “tweede plan van James Baker”. Volgens sommige bronnen was de bedoeling van het voorstel van Polisario om het Marokkaanse autonomieplan te belemmeren.

De Marokkaanse diplomatie was bijzonder actief voor de diplomatieke steun voor het autonomieplan bij staatsleiders van veel landen en vooral bij de Amerikaanse en Europese staatsleiders. De voormalige Franse president Jacques Chirac en de Spaanse premier Zapatero reageerden in die tijd positief over het Marokkaanse autonomievoorstel. Ook de Amerikaanse regering had positief gereageerd. Onderminister Nicholas Burns van Buitenlandse Zaken noemde het “een belangrijk en overtuigend voorstel”. Daarentegen had Algerije laten weten al niets te zien in het Marokkaanse voorstel en noemde het “een eenzijdige plan”. De Algerijnse VN-ambassadeur beschouwde de Westelijke Sahara als “een illegaal bezet gebied”.

Op 30 april 2007 nam de Veiligheidsraad een resolutie aan die Marokko en Polisario opriep tot "onderhandelingen met een rechtvaardige, duurzame en een aanvaardbare politieke oplossing voor iedereen". Deze onderhandelingen zouden "zonder voorcondities en voorwaarden" plaatsvinden. De resolutie werd door zowel Marokko als Polisario toegejuicht. Volgens het Polisario betekende dit dat het Marokkaanse autonomievoorstel niet door de VN gesteund zou worden. Daartegen vond Marokko dat het "Baker plan" definitief en voor altijd naar de prullenbak was verwezen.

De onderhandelingen vonden op 18 en 19 juni 2007 plaats in Manhasset in de buitenwijken van New York. De Marokkaanse delegatie bestond naast een paar Marokkaanse ministers ook uit een groep Saharanen, vooral leden uit de CORCAS, die pro-Marokko zijn. Polisario probeerde dit te voorkomen: volgens het front dienen de onderhandelingen te gaan tussen de Marokkaanse regering en Polisario. Marokko sprak dit echter tegen omdat de resolutie het over Marokko en Polisario heeft. Bovendien zouden de onderhandelingen zonder condities en voorwaarden plaatsvinden. Ook de buurlanden Algerije en Mauritanië hebben deelgenomen aan de openings- en slotzitting van de onderhandelingen. De onderhandelingen werden hervat in augustus 2007 in Manhasset, maar zonder enige succes. Zowel Marokko als Polisario bleven bij hun standpunten. Marokko liet weten dat ze bereid zijn om over het autonomievoorstel te praten, terwijl Polisario bleef vasthouden aan een referendum voor de onafhankelijkheid. Sterker nog, op 14 december 2007 heeft Polisario in Tifariti een driedaags congres gehouden waarop gestemd werd over een herneming van de oorlog tegen Marokko. Het congres werd door het Marokkaans parlement veroordeeld. In januari en maart 2008 waren alle partijen bij elkaar gekomen voor het vinden van een definitieve oplossing, maar beide partijen konden geen vooruitgang boeken rond de toekomst van de Westelijke Sahara.

Na deze vruchteloze onderhandelingen tussen beide partijen diende de Nederlandse bemiddelaar Van Walsum een rapport in bij alle leden van de Veiligheidsraad. Daarin liet hij weten dat de onafhankelijkheid van de Westelijke Sahara een 'onbereikbaar doel' is en verder bepleitte hij dat een referendum van tafel moet om te streven naar een echte oplossing die door beide partijen geaccepteerd zal worden. Polisario en zijn steunpilaar Algerije hadden woedend gereageerd op de uitlatingen van Van Walsum. Deze laatste werd door de Algerijnse media termen zoals 'lomp gedrag', 'miskleun' en 'olie op het vuur gooien' verweten, terwijl de Marokkaanse autoriteiten de 'dappere' uitspraken van Van Walsum verwelkomden. Later liet Polisario de VN weten dat Van Walsum "zich heeft gediskwalificeerd" als bemiddelaar door de kant van Marokko te kiezen. Als gevolg hiervan besloot de VN zijn contract als persoonlijke afgevaardigde van de VN-secretaris-generaal voor het conflict over de Westelijke Sahara niet te verlengen. Polisario noemde het vertrek van Van Walsum een 'zege'. Op 7 januari 2009 werd de voormalige Amerikaanse diplomaat Christopher Ross door Ban Ki-Moon aangewezen als de nieuwe speciaal gezant van de Verenigde Naties voor de Westelijke Sahara.