Wachter (spoorwegen)

Al bij de eerste spoorwegen is er sprake van wachters die op de vrije baan de veilige doortocht van de treinen bewaken. Zo had de spoorweg van Amsterdam naar Haarlem, de eerste spoorweg in Nederland, langs de baan wachters die met vlaggen (bij nacht met lantaarns) aan de machinisten doorgaven of het volgende stuk spoorweg veilig bereden kon worden. Daarnaast waren er brugwachters bij de beweegbare bruggen, en wisselwachters bij de wisselplaatsen.

Communicatie tussen wachtposten vond aanvankelijk plaats met een optische telegraaf. Later werden elektrische telegraafinrichtingen aangelegd, en andere communicatielijnen. Vanaf toen kon op elektrische wijze werden gecommuniceerd, in de eenvoudigste vorm door bij de volgende post een bel te laten luiden ten teken dat een trein in aantocht was (een kloksein). Later kon men per telefoon communiceren.

Wachters langs de vrije baan woonden vaak met hun gezin in een dienstwoning naast de spoorweg, een zogenaamde baanwachterswoning of spoorweghuisje. Soms konden zij een strook grond langs de spoorbaan gebruiken als moestuin en voor het houden van een beperkt aantal stuks vee. Dat vulde hun karige inkomen enigszins aan.[2]

Bijvoorbeeld bij de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS) waren de diensttijden in de jaren zestig en zeventig van de negentiende eeuw zo lang dat door vermoeidheid ongevallen en bijna-ongevallen ontstonden. Omdat wachters vaak de laatste trein moesten afwachten kwam het voor dat hun dienst zo ver uitliep dat hij aansloot op de dienst van de vorige dag. Bij een incident werd een dienst van 43½ uur opgetekend, en gedurende een periode van acht weken werd een gemiddelde rusttijd van maar iets meer dan vierenhalf uur.[3] Rond de overgang naar de twintigste eeuw zijn dagen van zestien uur nog heel gewoon en worden er nog steeds veel en hoge boetes en straffen opgelegd. De spoorwegstakingen van 1903 breken uit, wat tot het stakingsverbod voor ambtenaren en spoorwegpersoneel leidt.[4]

In de tweede helft van de twintigste eeuw verdwenen veel wachters omdat de beveiliging steeds verder werd geautomatiseerd en gecentraliseerd. De meeste overwegen werden automatisch beveiligd, de bediening van seinen ter plaatse verdween, en ook de seinhuizen werden verder gecentraliseerd tot verkeersleidingsposten. De laatste seinwachter bleef tot in de jaren 1970 actief.[5] De meeste baanwachterswoningen zijn inmiddels gesloopt omdat ze vaak te klein zijn, of dicht bij het spoor liggen. Er zijn nog enkele exemplaren bewaard.

Wachters voeren niet allemaal dezelde taak uit, en de naam van zijn functie varieert met de maatschappij waarvoor hij werkt, de tijd waarin hij wetkt of werkte en de taken die hij uitvoert. Om een indruk te geven: de Staatsspoorwegen in Nederland kenden rond 1890 in ieder geval de functies (hoofd)brugwachter, seinwachter, blokwachter, telegraafwachter, aansluitingswachter, wisselwachter en stationswachter. De HSM kende in die tijd in ieder geval blokwachters, brugwachters, wegwachters en seinwachters. Het bedienen van seinen en wissels is tegenwoordig in hoge mate gecentraliseerd. Medewerkers die vanuit centrale posten seinen en wissels bedienen worden nu treindienstleiders genoemd.

• Klassieke beveiliging
• Treindienstleider