Vioolconcert (Stravinsky)

Willy Strecker, een van de directeuren van de muziekuitgeverij Schott's Söhne in Mainz, kwam tijdens een van Stravinky's regelmatige bezoeken aan Mainz en Wiesbaden met het idee om een vioolconcert te schrijven. Stravinsky kende Strecker sinds 1929; sinds dat jaar nam Schott de uitgave op zich van de vroegere werken van Stravinsky (zoals bijvoorbeeld het Scherzo fantastique en de Feu d'artifice). Voor Stravinsky was dit een belangrijk initiatief, omdat hij zo zijn auteursrechten veilig kon stellen die na de Russische Revolutie waren vervallen.

Strecker vertelde hem tijdens die bezoeken over een jonge violist, Samuel Dushkin, een beschermeling van de Amerikaanse componist Blair Fairchild en een leerling van Leopold Auer. Strecker vroeg Stravinsky of hij geen vioolconcert kon schrijven, eraan toevoegend dat Dushkin er een goed uitvoerder van zou zijn[4]. Stravinsky had zijn twijfels[4]; Stravinsky was zelf geen violist en hij was bang dat zijn geringe kennis van het instrument een belemmering zou zijn om de vele problemen te overwinnen die zich bij het componeren zouden voordoen. Strecker verzekerde hem van de volledige medewerking van Dushkin en Dushkin kwam inderdaad naar Wiesbaden om met Stravinsky te overleggen.

Stravinsky's angst voor een vioolvirtuoos, die alleen een stuk wil waarmee hij onmiddellijk kon stralen en glitteren, bleek bij Dushkin ten onrechte. Hij schreef het concert vervolgens in nauwe samenwerking met Dushkin; de formele opdracht voor het concert kwam van Fairchild. Stravinsky ontving 7.000 dollar en tien procent royalty, Dushkin 250 dollar voor de première en het exclusieve uitvoeringsrecht voor twee jaar[5].

Het vioolconcert bestaat uit vier delen:

1. Toccata
2. Aria I
3. Aria II
4. Capriccio

Stravinsky bestudeerde volgens de musicoloog Heinrich Strobel alle belangrijke vioolconcerten uit het klassieke repertoire voordat hij aan de compositie begon, maar met name zijn eigen Capriccio beïnvloedde zijn werk; de laatste delen van beide composities hebben overeenkomsten en heten ook beide Capriccio[6]. Naar eigen zeggen[7] echter werd het werk door geen enkel werk geïnspireerd en zeker niet door de bekende concerten uit het repertoire. Stravinsky beschouwde de standaardvioolconcerten zelfs niet tot de beste werken van componisten als Mozart, Beethoven en Brahms). Het concert van Arnold Schoenberg was een uitzondering, maar dat kon zijns inziens ook niet tot het standaardrepertoire worden gerekend.

De titels van de vier delen doen aan Bach denken en, bij een globale beschouwing, ook de inhoud[7]. Stravinsky was zeer gesteld op Bachs concert voor twee violen en het duet van de soloviool met een viool uit het orkest in het laatste deel is naar zijn eigen zeggen hier een bewijs van. Stravinsky voegde hieraan toe dat hij andere duetcombinaties gebruikte en dat de textuur van het werk meer in de sfeer van kamer- dan orkestmuziek is.

• Een akkoord, zich uitspreidend van de d over de e in de 2e octaaf naar de a in het 3e octaaf, gebruikt Stravinsky, in steeds aangepaste vorm, aan het begin van elk deel van het concert. Hij noemde dat 'het paspoort voor het concert'; Dushkin vond het aanvankelijk onspeelbaar, maar wist de moeilijkheid ervan te overwinnen[8]. Het hoofdthema in de openingstoccata is in tertsen, begeleid door een contrasubject gebaseerd op een arpeggio van het basisakkoord: in het concert is een voortdurende wisselwerking tussen solist en orkest en materiaal van de soloviool of het orkest is uitwisselbaar[9].
• Als contrast voor de snelle buitendelen[10] heeft het concert twee aria's. De eerste in d begint snel met een tweestemmige inventie tussen de soloviool en de cello's, gevolgd door een gesyncopeerd deel dat naar een piu mosso passage leidt. De tweede aria in fis is als contrast een langzame cantilene voor soloviool, binnen een beperkt toonbereik; het deel wordt afgesloten met een aantal octaven. De begeleiding beperkt zich tot de strijkers, met een basfiguur voor de cello's die doet denken aan de soloconcerten uit de barok, van bv. Bach.
• Het concert heeft geen cadenza voor de soloviool, maar het slotdeel, het Presto, is een soort uitgebreide cadens met virtuoze passages met dubbelgrepen voor de solist[11]. Een cadenza ontbrak omdat Stravinsky, zoals hij zelf zei, meer geïnteresseerd was in de viool in combinatie met een orkest[7]. Virtuositeit als doel op zich speelt een kleine rol in het concert en de technische eisen zijn naar Stravinsky's idee betrekkelijk klein.

Het vioolconcert behoort tot Stravinsky's bekendere werken; populariteit zal het mede te danken hebben aan de toegankelijkheid, de sterke ritmiek van het werk en het wortelen in de klassieke traditie. Stravinsky dirigeerde het werk zelf regelmatig. Voor de Stravinsky conducts Stravinsky-serie van CBS maakte Stravinsky een opname met Isaac Stern, hoewel Stravinsky over de betrokkenheid van Stern niet echt te spreken was[12]. Ook op late leeftijd zou hij het concert nog dirigeren, zoals bijvoorbeeld in 1966 in Honolulu met de toen nog zeer jonge Itzhak Perlman als solist[13].

George Balanchine gebruikte in 1941 het vioolconcert voor een choreografie, Balustrade[14]. Stravinsky vond het resultaat een van de meest bevredigende visualiseringen van al zijn werken[15].

• Vioolconcert, met Samuel Dushkin, viool, en het Orchestre de l'Association des Concerts Lamoureux o.l.v. Igor Stravinsky (met diverse andere composities)(Igor Stravinsky. Composer & Performer, Volume II, 3CDs, Andante RE-A-1100)
• Vioolconcert, met Isaac Stern, viool, en het Columbia Symphony Orchestra o.l.v. Igor Stravinsky (met Movements met Charles Rosen, piano, en het Concert voor piano en blaasinstrumenten en het Capriccio met Philippe Entremont; verschenen in de 'Igor Stravinsky Edition', Sony SMK 46295)
• Vioolconcert, met Itzhak Perlman, viool, en het Boston Symphony Orchestra o.l.v Seiji Ozawa (met het vioolconcert van Alban Berg en de Tzigane van Maurice Ravel met de New York Philharmonic o.l.v. Zubin Mehta; DGG 447 445-2)

• Joseph, Charles M. (2002), Stravinsky and Balanchine, New Haven en Londen, Yale University Press
• Stravinsky, Igor (1975), An Autobiography (Eng. vertaling (1936) van Chroniques de ma Vie, 1935), Londen, Calder & Boyars
• Stravinsky, Igor en Robert Craft (1982), Dialogues and a Diary, Londen, Faber & Faber
• Walsh, Stephen (2000), Stravinsky. A Creative Spring. Russia and France, 1882-1934, Londen, Cape
• Walsh, Stephen (Walsh II, 2006), Stravinsky. The Second Exile. France and America, 1934-1971, New York, Knopf
• White, Eric Walter (1979), Stravinsky. The Composer and his Works, Londen, Faber and Faber