Sociaal-Democratische Arbeiderspartij

De SDAP werd op 26 augustus 1894 opgericht in 't lokaal Atlas aan de Ossenmarkt 9 te Zwolle door leden van de Sociaal-Democratische Bond (SDB) van Domela Nieuwenhuis. Tot de 12 oprichters (de "twaalf apostelen" genoemd) behoorden Pieter Jelles Troelstra, Jan Schaper en Willem Vliegen. Reden voor de splitsing was een motie, aangenomen naar aanleiding van Domela's slechte behandeling in de Tweede Kamer, om nooit meer aan verkiezingen mee te doen, zelfs niet als agitatiemiddel. De SDAP'ers wilden dit middel in de revolutionaire strijd niet kwijt.[1]

In 1897 veroverden de sociaaldemocraten voor het eerst twee zetels in de Tweede Kamer; al spoedig werd het parlementaire werk de hoofdactiviteit van de partij. De partij sloot zich aan bij de Tweede Internationale, de overkoepelende organisatie van socialistische partijen in Europa. Uitgangspunt was een democratisch streven naar een socialistische maatschappij, waarin de belangrijkste industrieën en de winning van delfstoffen aan de staat toebehoorden.

Aanvankelijk had de partij zowel een reformistische als een orthodox-marxistische vleugel. Na jarenlange botsingen tussen principiële marxisten binnen de SDAP en SDAP-fractievoorzitter Pieter Jelles Troelstra, waarbij Troelstra en partijbestuur de scherpe toon van de kritiek van die marxisten onaanvaardbaar achtten, werd op het partijcongres van 13–14 februari 1909 in Deventer, bij tweederdemeerderheid, de redactie van het marxistische oppositieblad De Tribune geroyeerd. Met hen verlieten zo'n 400 geestverwanten de SDAP. Op 14 maart 1909 richtten zij de nieuwe SDP (Sociaal-Democratische Partij) op.[2] De naam sociaaldemocratie werd toen nog door beide soorten socialisten gevoerd.

De SDAP streed voor algemeen kiesrecht en sociale wetten, zoals het staatspensioen. De invoering van het algemeen kiesrecht in 1917 bezorgde de SDAP grote zetelwinst. Nadat in Rusland in 1917 de Oktoberrevolutie had plaatsgevonden en het ook in Duitsland onrustig werd, meende Troelstra in 1918 dat ook in Nederland de tijd voor revolutie was gekomen. Zijn revolutiepoging werd een grote mislukking.

Troelstra werd in 1925 als partijleider opgevolgd door Johan Willem Albarda. In de jaren dertig ontstond een toenadering tussen de SDAP en de andere partijen, mede doordat de SDAP het streven naar algehele ontwapening opgaf. In de gemeente Amsterdam leverde de SDAP al langere tijd wethouders (onder andere Monne de Miranda en Floor Wibaut).

In 1937 werd een nieuw beginselprogramma opgesteld en aangenomen, dat in de plaats kwam van het uit 1912 daterende, nog sterk door het marxisme beïnvloede oorspronkelijke partijprogramma, hetgeen een fundamentele breuk met het verleden inhield.

Vanaf 1939 nam de partij met twee ministers (Albarda en Jan van den Tempel) deel aan het kabinet-De Geer II.

In 1940 werd de SDAP en de aan de partij gelieerde krant Het Volk door de Duitse bezetter verboden. De Haagse oud-wethouder en latere minister-president Willem Drees speelde een belangrijke rol in het clandestiene overleg tussen de verschillende partijen over de naoorlogse politiek. De krant Het Volk werd na 1945 voortgezet als dagblad Het Vrije Volk.

Eén jaar later, in 1946, ontstond de Partij van de Arbeid uit een fusie van de SDAP, de Vrijzinnig Democratische Bond en de Christelijk-Democratische Unie.