Plateaumalagasi

Samen met Indonesische immigranten (voornamelijk uit Borneo) belandden de Malagasitalen op het Afrikaanse eiland. Over wanneer deze immigraties plaatsvonden bestaat enige onenigheid: Volgens de Noorse taalkundige O. Christian Dahl (1951) gebeurde dit rond 450, terwijl de Nederlander K. A. Adelaar in 1989 beweerde dat de immigratie(s) rond de zevende eeuw plaatsvonden, de andere bronnen hebben het over tijdstippen tussen beide hiervoor genoemde data. Later mengden deze Indonesiërs zich met onder meer Arabieren en Oost-Afrikanen.

Andere bronnen beweren dat de eerste inwoners niet uit Indonesië, maar uit Polynesië kwamen.

Zie ook Geschiedenis van de verschillen.

In 2005 werd duidelijk dat de taal die toen "Malagasi" werd genoemd (met SIL-code MEX en ISO 639-2 mlg), vier verschillende talen behelsde. Het Noordelijk Betsimisaraka-Malagasi splitste zich af, net zoals het Zuidelijk Betsimisaraka- en het Bara-Malagasi, deze drie talen werden als aparte talen erkend (op taalkundig vlak dan) en wat overbleef was de standaardtaal, nu bekend als Plateaumalagasi.

• De kwestie Malagasi - Plateaumalagasi - Merina - Malagasitalen - Malagasidialecten
• Schrift

Onderstaande tabel is gemaakt door middel van de Swadeshlijst van Morris Swadesh.

Overzichtje van intercommunicatie (Franstalig), er zijn zowel talen als dialecten in de tabel verwerkt.

Vele bronnen omschrijven alle elf de Malagasitalen als één taal, het Malagasi, onder die bronnen horen vele min of meer officiële instanties en die bronnen houden onder meer de Verenigde Naties, Van Dale, en vele internetwebsites.

In Ethnologue worden de talen als apart beschouwd en niet als dialecten.

Dit is vergelijkbaar met de misverstanden rond onder meer de Arabische, Baskische, Nahuatl-, Chinese- en Quechuatalen, elk van die, soms grotere, taalfamilies worden door velen als één taal beschouwd maar zijn een taalgroep zonder bijster veel intercommunicatie. Wél hebben ze meestal één overheersende taal, die dan wel overeenkomt met de beschrijvingen van de taal waarmee in feite de familie wordt bedoeld, voorbeelden daarvan zijn het Plateaumalagasi, maar ook het Cuzco-Quechua, het Mandarijn of het Standaardarabisch.

Het is voor een Plateaumalagasitalige dus schier onmogelijk een conversatie te volgen tussen twee bijvoorbeeld Sakalava-Malagasitaligen, waarvan het taalgebied nochtans aan dat van hem grenst.

Als men het over het "Malagasi" heeft kan men ofwel veralgemenen en het over de Malagasitalen hebben, of men kan het over de hoofdtaal het Plateaumalagasi hebben, maar men kan ook te specifiek zijn: Regelmatig gelden gegevens alleen voor het Merina-dialect - het dialect dat als officiële landstaal geldt.

Net zoals bij de Arabische kwestie, waar de Semitische taal Maltees in tegenstelling tot zijn Arabische familieleden als een aparte taal wordt erkend, kan men dit ook voor de Malagasikwestie staven zonder enige persoonlijke ervaring in Madagaskar, de Comoren, Réunion of Mayotte te hebben. Het is namelijk zo dat er bitter weinig wordt gesproken over Malagasi als men het over de voornaamste taal van Mayotte, het Bushi, heeft.

Slechts circa 50% van de Sakalava-Malagasi en Tambahoaka-woorden (het Tambahoaka is een dialect van het Zuidelijk Betsimisaraka-Malagasi) corresponderen onderling. Wat het hoofddialect van het Plateaumalagasi, Merina, betreft, zijn de grootste verschillen die met de talen en dialecten van het zuiden van het land, zoals het Tandroy-Mahafaly-Malagasi en het Sakalava-Malagasi, met wie het Merina - en dus het Plateaumalagasi, want het Merina is het dialect dat dienstdoet als officiële taal van Madagaskar - slechts 60% van zijn woordenschat deelt.

Dat alle Malagasitalen voortgekomen zijn uit talen van Indonesische immigranten is intussen duidelijk, en het is perfect mogelijk dat delen van een geïsoleerd volk op een grote oppervlakte na enkele eeuwen elkaar niet meer kunnen verstaan.

Zie ook Geschiedenis.

Momenteel staat de studie en de ontdekking van de grote verschillen tussen de verschillende Malagasitalen nog in de kinderschoenen. Het is echter zo goed als onmogelijk te weten hoeveel taalkundige verianten er precies zijn binnen de deze talen. In het begin van de 20e eeuw beweerde Gabriel Ferrand in een opmerkelijk onderzoek dat er meer dan dertig varianten zouden zijn, en dat is goed mogelijk, aangezien er al elf talen én elf dialecten met naam bekend zijn. (Zoals met het Atayal in Taiwan het geval is bestaan er vele dialecten die nog geen naam meegekregen hebben.) De koloniale administratieve autoriteiten van het heden hebben het over 18 "stammen", maar taalkundig gezien zijn er dus elf talen die samen elf dialecten hebben.

Plateaumalagasi is als een van de weinige talen (net zoals onder meer Fijisch en Javaans) een VOS-taal, wat inhoudt dat het werkwoord in de zin vooropstaat, gevolgd door respectievelijk het lijdend voorwerp en het onderwerp. De spelling in het Plateaumalagasi is zeer regelmatig en nogal op de uitspraak gericht. Daarnaast bestaan de letters ô (een o met een accent circonflexe) en een n met trema (het Malagasi deelt die n uitsluitend met het Jacalteeks, een Mayataal in Mexico) die bijvoorbeeld in plaatsnamen worden gebruikt. Er bestaan ook alternatieve spellingen voor die plaatsnamen, waar, in plaats van de n met trema, gn wordt gebruikt. De i wordt als laatste letter van een woord als y geschreven (dit geldt hoogstwaarschijnlijk voor de meeste andere Malagasitalen, waaronder het Antankarana-Malagasi).

Zie ook Morfologie.

Het bepaalde lidwoord ny staat steeds voor een substantief (ny volana sy ny kintana, "de maan en de sterren"), of voor een gesubstantiveerd adjectief, bijvoorbeeld ny ratsy ("de slechte"). Er bestaat geen onderscheid tussen beide getallen; zowel het geslacht als het getal moet men afleiden uit de context.

Het gewone (en vertrouwelijk gebruikte) lidwoord voor eigennamen is i: Aiza i Koto? (Waar is Koto?). I wordt echter ook gebruikt bij namen voor familieleden, bijvoorbeeld in i neny ("mijn moeder"), of i zandry ("mijn jongere broer/zus").

De meervoudsvorm ry wordt, wanneer aangewend bij familienamen, gescheiden van de eigennaam genoteerd: Ry Rakoto ("de Rakoto's").

Adjectieven, werkwoorden en substantieven kunnen door middel van tsy worden ontkend:

• Tsy misy! (Er is niks! / Er is daar niks!)
• Tsy boky iny. (Dat is geen boek.)
• Tsy madio ny trano. (Dat huis is niet schoon.)
• Tsy raiko iny. (Dat is mijn vader niet.)
• Tsy mianatra ny ankizy. (De kinderen werken niet.)

Tsia van zijn kant betekent "nee(n)".

Het Malagasi telt drie tijden:

• de verleden tijd
• de tegenwoordige tijd
• de toekomstige tijd

Deze tijden worden duidelijk gemaakt door het toevoegen van prefixen aan werkwoorden en adjectieven:

• voor de tegenwoordige tijd gebruiken we m-: matory (slapen), mihinana (eten)
• voor de verleden tijd gebruiken we n(o)- of t-: natory (geslapen hebben), nihinana (heeft gegeten)
• voor de toekomstige tijd gebruiken we h(o)-: hatory (zullen slapen), hihinana (zullen eten)

Aangezien het Malagasi geen infinitief kent geldt het presens als basisvorm.

Adjectieven en werkwoorden die niet met m beginnen, kunnen niet in de verleden tijd worden gebruikt en gebruiken voor het futurum het prefix ho, zoals tonga ("komen") dat doet: Tonga (is gekomen), ho tonga (zal komen).

Zie ook Affixen.

Het Malagasi kent geen hulpwerkwoorden als "hebben" of "zijn", en derhalve bestaan er enkele woordschikkingsregels.

Enkele voorbeelden:

• Trano io.
  • huis dit
  • Dit is een huis.
• Zaza marary.
  • kind ziek
  • Dat kind is ziek.

Het Malagasi kent evenmin een genus. Er bestaat maar één lidwoord (ny), en dat kan zowel bepaald als onbepaald vertaald worden.

• ny latabatra (de tafel)
• ny varavarana (de deur)
• ny zaza (het kind)

Ook een getal kent het Malagasi niet, hierdoor moet men uit de context afleiden of het een meervoud of een enkelvoud betreft.

• Milalao ny ankizy. (De kinderen spelen. / Het kind speelt.)

Onbeklemtoonde klinkers zijn aan het einde van een woord regelmatig onuitgesproken, voorbeelden zijn izy [iesj] ("hij", "zij") en hafa [af] ("anders"). Een uitzondering hierop is de e, die wordt steeds duidelijk uitgesproken (lehibe [leehiebee] ("chef")).

Hetzelfde geldt ook, maar dan in iets mindere mate, voor klinkers die niet aan het einde van een woord staan. Over het algemeen worden bij veel lange woorden zelfs niet alleen klinkers, maar ook medeklinkers gewoon weggelaten, waardoor langere woorden fonetisch veel korter zijn, bijvoorbeeld Malagasy, dat zoals zijn Franse vertaling het zelfs schrijft, [malgasj] (met de g zoals in garçon) wordt uitgesproken, of mitsangatsangana [mzangzangn] ("gaan wandelen").

De klemtoon is zeer geprononceerd en ligt op de voorlaatste lettergreep (bijvoorbeeld maloto [malloetoe], "vuil"), behalve als het een woord op -ka, -tra of -na betreft (dan ligt de klemtoon op de derdelaatste lettergreep, zoals in màssaka ("rijp"), miànatra ("leren")). In die gevallen krijgt de op twee na laatste lettergreep de klemtoon. Een accent, dat niet op zijn gewone plaats staat, kan de betekenis van een woord veranderen. Op die manier wijst een accent regelmatig op een betekenisverschil, bijvoorbeeld lalàna ("wet") en làlana ("straat"), misàsa ("zich wassen") en misasà ("was je!"), of ary [arie] ("ginds") en àry [arie] ("alzo").

De woordstammen kunnen niet verder ontleend worden, maar kunnen wel worden omgevormd tot adjectieven, substantieven of werkwoorden. De stammen zelf kunnen zowel een adjectief als substantief voorstellen. Vele woorden in het Malagasi zijn samenstellingen die uit verschillende stammen en/of suffixen bestaan, zoals lava ("lang", "groot") en halàvana ("lengte", "grootte").

Eigennamen die samenstellingen zijn van verschillende stammen, worden aaneengeschreven, bijvoorbeeld Andrianampoinimerina. Voor het overige worden woorden die een duidelijk geheel vormen, eveneens aaneengeschreven. Hetzelfde geldt wanneer de herindeling van het woord geen duidelijke betekenis oplevert, bijvoorbeeld atodiakoho ("kippenei"), tranovorona ("doodskist"), voninkazo ("bloem") of tanindrazana ("vaderland").

Woorden waarbij een koppelteken de bovenhand krijgt, zijn woorden die geen eenheidsidee voorstellen, zoals tanin-drazana ("geboortestreek"), en woorden die van een werkwoord zijn afgeleid, zoals mpivaro-kena ("slager") of fivarotam-panafody ("apotheek"). In de praktijk vindt men echter verschillende schrijfwijzen terug, zowel samengesteld als aaneen.

Woorden kunnen bestaan uit:

• twee substantieven:
  • maso (oog) + andro (dag) → masoandro (zon)
  • lalana (weg) + vy (ijzer) → lalamby (spoorweg)
• substantief + voorzetsel + voorwerp:
  • tany (grond) + na (met) + vary (rijst) → tanimbary (rijstveld)
• substantief + adjectief:
  • sira (zout) + mamy (zoet) → siramamy (suiker)
  • biby (dier) + lava (lang) → bibilava (slang)
  • vola (geld) + fotsy (wit) → volafotsy (zilverstukken)

De prefixen, suffixen en infixen nemen in het Plateaumalagasi eveneens een niet te minachten plaats in. Voorbeelden:

• imperatiefvormen op -a, -y en -o
• tijden op ho-, h-, no- en n-
• werkwoordsvormen op a-, m-, an-, ana-, anka-, aha-, i-, iha-, ian-, ampan-, ifan-, ifampi-, tafa- en voa-
• substantiefvormen op f- (fa-, fan-, fanka-, faha-, fi-, fian-, fampa-, fifan- en fifampi-), mp- (mpa-, mpan-, mpaka-, mpaha-, mpi-, mpian-, mpampa-, mpifan- en mpifampi-) en ha-

Vele woordstammen kunnen zich geheel of gedeeltelijk verdubbelen, soms met enige aanpassing, en op die manier een nieuw woord vormen. Voorbeelden hiervan zijn:

• mandeha (gaan), dat mandehandeha (heen en weer lopen) wordt
• tsara (goed), dat tsaratsara (beter) wordt
• vizana (moe), dat vizambizana (niet erg moe, een beetje moe) wordt

Woorden en begrippen kunnen tevens worden verkort. Zo wordt malagasy ("Malagasi") gasy, Madagasikara ("Madagaskar") gasikara of andao ("laat ons gaan!") ndao.

Enkele basiswoorden:

Eerste artikel van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (Nederlandstalige versie):

Andininy Voalohany

Teraka afaka sy mitovy zo sy fahamendrehana ny olombelona rehetra. Samy manan-tsaina sy fieritreretana ka tokony hifampitondra am- pirahalahiana.

In 1729 werd het eerste bekende Malagasiwoordenboek geschreven. In 1885 stelde James Richardson van de London Missionary Society een woordenboek van 892 pagina's samen, dat nu nog als een herdruk verkrijgbaar is. Nooit werd er een gelijkaardig Engels-Malagasi-woordenboek gepubliceerd; latere werken waren van kleinere omvang.